Хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас эрэгцүүлсэн бодол

Монгол хүмүүс төрөлхийн маш их эрх чөлөөт сэтгэлгээтэй, адал явдалд дуртай, зоригтой гэж би боддог. Хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас эрдэм сурч ир, аавын буйд газар үз гээд л ардын хэллэгүүд нь хүртэл залуу хүмүүсээ хайрцагнаасаа гараад юм үзээд ир гэж уриалан дуудсан маягтай. Тийм ч болоод, хүн амынхаа тоотой харьцуулахад, гадаадад явж сурья, ажиллаж туршлага хуримтлуулья гэсэн залуус их байдагт гайхах хэрэггүй биз. Ардын үлгэрт, харин үзэх газраа үзчихээд, эцэст нь эх нутагтаа ирээд амар сайхандаа жаргадаг шүү дээ. Харин манайхан бүгд эргэж ирдэггүй, ирсэнүүд нь надад энд байх орон зай алга гэсэн ойлголттойгоор эргээд яваад өгөх нь элбэг харагддаг.

Мэдээж гадаадад олон жил болоход хүний хүлээлт, бас сэтгэлгээ өөр болно. Монголд маань ч жижиг улс, тэр тусмаа хөгжиж буй улс тул өөрчлөлт ч хурдан, тэр тусмаа нийгмийн сэтгэлзүй бүр ч их хувирамтгай. Тэр хоёр давхар өөрчлөлтийг хүлээн зөвшөөрч, дасан зохицоно гэдэг бас тийм ч амаргүй. Нөгөө талаас Монголдоо байгаа хүмүүс тэр болгон гаднаас ирэгсэдийг амархан хүлээгээд авчихдаггүй. Тиймээс дотооддоо байгсад ч, гаднаас ирэгсэд ч өөрсдийгээ хэн болохыг харуулах гээд мөргөлдөөн үүснэ. Жамаараа бол яваандаа ойлголцоод, байр байраа олоод, хамтраад эвтэй найртай болох л учиртай. Нэгэнт л эх орон чинь юм чинь гаднаас ирэгсэдэд ч орон зай байж л таараа, байхгүй байсан ч дотооддоо байгсадаас зөвшөөрөл хүлээлгүй өөрсдөө орон зай гаргаад амьдрахад болж л таараа.

Би ч бас хээрийн галууны үлгэрээр л явсан, 11 жилд нарны орон ба индианчуудын оронд, нийтдээ 4 хотод амьдарч, үзэхээ үзэж, сурахаа сураад л явна. Зүрхэндээ эх үндэсээ санагалзаж, эх нутагтаа очиж амар сайхандаа жаргах хүсэл тээгээд л явдаг. Гэхдээ түүнийхээ хажуугаар эх нутаг минь намайг хүлээж авах болов уу, амар сайхандаа жаргаж чадах болов уу гэсэн айдас ч бас дагаастайг нуух юун. Анх нарны орноос сургуулиа төгсөж ирээд эх нутагтаа нэг жил ажиллахдаа анзаарсан зүйлсээ индианчуудын нутагт ирээд ажилласан туршлагатайгаа харьцуулаад бодлоо. Хөгжлийн болон соёлын хувьд өөр хоёр газрыг шууд харьцуулж мэдээж болохгүй ч, хүмүүс яагаад буцаад яваад өгдөгийг ойлгох гэж хичээсэн хүний хувьд өөрт тохиолдсон энгийн жишээгээр харьцуулаад бичлээ. Зүгээр л хувийн туршлагаа ямар нэг шүүлтүүргүй бичих гэж хичээсэн тул өөрт тань хамааралтай зүйл байгаа бол хүндээр тусгаж битгий аваарай.

Ажилд орсон эхний өдөр.

Монголд.
Оффис дээр яваад очлоо. Үүдний ресепшэн дээр очоод би шинээр орж байгаа хүн байна гэдгээ хэллээ. Дотогш орлоо, админ болон АйТи-ийн хүнтэй уулзаж компьютер сэтап хийлгэхээр болов. Шууд бэлэн болохгүй болохоор хүлээгээд сууж бай гээд нэг ширээн дээр суулгачихав. За тэгээд суугаад л байлаа, суугаад л байлаа. Оффист байгаа бусад ажилчид шинээр орж ирсэн хүнийг нэг харчихаад л, хэн нь ч ирж юм ярьсангүй, өөр өөрсдийн ажлаа хийгээд л, зарим нь ажилгүй бололтой (аудитын улирал биш байсан болохоор ажил багатай байсан байх л даа) хоорондоо мар мар хийгээд л. Би ч үл үзэгдэх хүн шиг хэдэн цаг суув. Ганц надтай юм ярьж, шинээр ажилд орсонд угтаж авсан АйТи-ийн залуугаасаа очиж компьютерээ бэлэн болж буйг асуув. Болоогүй ээ л гэнэ. Сүүлдээ ч хийх юмаа олж ядаад, цүнхэн дотроо байсан номоо гаргаж ирээд уншиж эхлэв. Эцсийн эцэст компьютер минь ч бэлэн болж, ажлын цаг дууслаа.
Дараагийн өдөр компьютерээ аваад юу хийх үү, хэнээс ажил авах уу гээд асуув. Одоохондоо ажил байхгүй болохоор, өөрөө компанийн сургалтын системээс хичээл үзээд сууж бай гэв. Хичээл үзээд л байлаа, үзээд л байлаа, нэг мэдэхэд ганцаараа нэг сар хичээллэсэн байв.

Америкт.

Оффис дээр яваад очлоо. Үүдний ресепшэн дээр очоод би шинээр орж байгаа хүн байна гэдгээ хэллээ. Сайн байна уу, нэр чинь хэн билээ, юуны өмнө манай компанид орж байгаад баяр хүргэя гээд угтлаа. Бэлдээд тавьсан миний нэртэй энгэрийн зүүлт өгөөд, тэр танхим руу ор гэж зааж өгөв. Танхимд ортол шинээр ажилд орж буй хүмүүс бүгд суучихсан, хоорондоо танилцаад, шинэ ажилчдыг угтаж авдаг багийнхан хоёр өдөр оффис доторх техник технологийг яаж хэрэглэх, хаана юу байдаг, яаж ширээгээ захиалж суух гэх мэт бүх л хэрэгтэй зүйлсийг зааж өгөв. Үргэлжлээд хоёр долоо хоногийн мэргэжлийн сургалт хийв. Бас аудитор хүний ажлын ухамсар, ёс суртахууны талаар хичээл заалаа. Энэ хугацаанд таарсан хүн болгон л мэндлээд л, шинээр ажилд орсонд баяр хүргээд л байлаа. Сургалтын үеэр оройдоо бүгд хамтд хоолонд орж байсан ба хамгийн сэтгэлд үлдсэн нь, нэгэн оройн хоолны үеэр Нью Йорк оффисын аудитын хамгийн том партнер ирчихсэн, шинээр ажилд орсон хүн бүртэй нэг бүрчлэн очиж юм ярьж, баяр хүргэж байлаа.

Анхны томилгоо буюу fieldwork.

Монголд.
Ашгүй нэг юм ажил дээр хуваарилагдах болов. Манай баг 1 менежер, 1 ахлах аудитор, тэгээд би туслах аудитор гэсэн бүрэлдэхүүнтэй харилцагч дээр очлоо. Нэг ширээн дээр намайг суулгаж орхиод, ахлах маань маш завгүй ажлаа хийгээд л байлаа. Надтай ч юм ярих заавар өгөх завгүй. Би ч саад болчих юм шиг санагдаад л, өөрөө ирж заавар өгөхийг нь хүлээгээд л байлаа. Менежер нь арай гайгүй юм шиг харагдахаар нь очоод юу хийх вэ гэв. Ахлах чинь ажил өгөх байх, гэхдээ тэр болтол бэлэн мөнгөний аудит хийж бай гэв. Яг үнэндээ тэр үед бэлэн мөнгөний аудит яаж хийх талаар ямар ч ойлголт байгаагүй л дээ. Хэдийгээр гадаадад онц сайн сураад төгсөөд ирсэн ч ажлын туршлага огт байхгүй бол юу хийхээ мэдэхгүй шүү дээ. Заа ямартаа ч өнгөрсөн жилийн материалуудтай танилцаад, өөрийнхөө ойлгосноор л “аудит” хийж эхлэв. Тухайн үед, хэн ч надад ингэж аудит хий гэж зааж өгөөгүй, тэнд байсан ажилчид ч бас хэн нь ч хэндээ зааж өгдөггүй, өөрсдөө л өнгөрсөн жилийнхээ материалийг үзээд ойлгох нь ойлгоод, өөр өөрсдийнхөөрөө л сураад, ажлаа хийгээд явдаг санагдсан. Энэ янзаараа нэг жилийн хугацаанд хэд хэдэн харилцагчийн тайланг “аудит” хийсэн дээ.
Аан тийн, нэг жилийн хугацаанд би үе үе л ажилгүй болчихдог байсан. Компани хэрэгцээнээсээ илүү их хүн ажилд авчихсан юм шиг байгаа юм. Тэгээд заримдаа нэг орчуулгын ажил орж ирнэ, орж ирэхгүй бол тэгээд л зүгээр суугаад байдаг байлаа. Цалин аваад зүгээр суугаад байх чинь их хэцүү юм билээ, гэм хийж байгаа юм шиг. Тэгээд байж байтал, ресепшэний охин ажлаасаа гараад ресепшэнгүй болчихсон гэхээр нь, ажилгүй сууж байхаар ресепшэн ч болтугай хийе гээд, нэг хоёр сар ресепшэн хийж билээ.

Америкт.  

Намайг ажилд орж ирэхээс ч өмнө дараагийн нэгээс хоёр жилд намайг ямар харилцагч дээр ямар багт ажиллуулахаа аль хэдийн шийдчихсэн байсан. Компани ч дараагийн нэгээс хоёр жилийн хэрэгцээн дээрээ үндэслэж, тухайн жилд хэдэн шинэ ажилчид авахаа шийддэг юм билээ. Дотоод системээсээ хэнтэй ажиллахаа хараад, ахлах аудитор луугаа имэйл бичлээ. Ахлах маань ч хэзээнээс эхэлж, хаана очиж ажиллах гэх мэт мэдээлэл өгөөд, өөрөө машин барьдаг бол харилцагч дээр шууд уулзая, чаддаггүй бол хамтдаа өглөө уулзаад явья гэлээ. Би ч шинэхэн жолооч ганцаараа Нью Йоркт машин бариад явна гэхээс айгаад хамтдаа явья л гэлээ. Эхний өдөр очтол тэр жилдээ намайг ямар аккаунтууд дээр ажиллуулахаа аль хэдийн бэлдээд тавчихсан, шалгах ёстой материалууд эхнээсээ ирчихсэн байв. Ахлах маань ч эхний хэдэн жишээг өөрөө хийж үзүүлээд, яагаад энэ тестийг хийж байгааг тайлбарлаж өгөв. Зөрүүтэй юм гарвал хамтдаа харилцагч дээр очиж яагаад зөрүүтэй байгаа талаар тайлбар авч, яаж үүнийг шийдэх вэ, ямар эрсдэл байна вэ гэдгийг тайлбарлаж өгөв. Дараагийн удаанаас зөрүүтэй зүйл гарвал, харилцагчаас асуугаад ир, мэдэхгүй бол мэддэг хүнийг нь асуугаад, тэр хүнтэй нь ярилцлага хийгээд ир гэх мэтээр явуулна. Зөвхөн бичиг баримт шалгахаас гадна маш их хүнтэй уулзаж ярилцлага хийх шаардлагатай болж байлаа. Би ч төрөлхийн үг цөөтэй, хүнтэй шууд ярихаас имэйл бичихийг илүүд үздэг, бас хэтэрхий хурдан ярьчихаар сайн ойлгохгүй тохиолдол байсан болохоор хэрэндээ л стрессддэг байлаа. Шинэхэн ажилчдыг бас хурлын протокол хөтлөх ажил их хийлгэнэ. Янз бүрийн акцэнттэй хүмүүсийн яриаг бичиж тэмдэглэж авах гэж бас бөөн юм болно шүү дээ. Бараа материаллын тооллого бас их хийнэ. Агуулахууд ер нь хотын гадна байх тул, ганцаараа хэдэн цаг машин барьж явах тохиолдол гарна. Дөнгөж жолооны үнэмлэхээ авчихаад 2 сарын дараа тооллого хийхээр ганцаараа хурдны замаар машин бариад бөөн айдас хүйдэстэй явж байснаа мартдаггүй. Аудитын улирлын үзэр өдөрт дунджаар 11 – 15 цаг ажиллана. Энэ янзаараа хэдэн хэдэн харилцагч дээр, заримдаа өөр муж руу ч томилогдож хонон өнжин их явдаг байлаа. Ерөнхийдөө эндэхийн компани хүний потенциалыг нь тултал нь ашиглаж ажиллуулдаг юм шиг санагдсан. Заримдаа өөрийгөө голж, шантарч, гэртээ харихдаа уйлаад явдаг байсан ч, эргээд харахнээ энэ хугацаанд зөвхөн мэргэжлийн гэлтгүй хувь хүн талаасаа ч маш их юм сурсан санагддаг.

Байгууллагын уур амьсгал болон дотоод зарчим

Хүн болгон л хэлдэг бас мэддэг, Монголд дарга болон тусмаа гэдийж, хүнтэй ч мэндлэхээ больдог. Харин эсрэгээрээ Америкт, хамгийн том босс маань хамгийн сайхан ааштай хүн байдаг. Хамгийн шинэков ажилчдыг ч хүртэл хүндэлж харьцаж, талархсанаа илэрхийлж байдаг. Тийм ч болохоороо олон хүний итгэлийг дааж, бусад нь тэр хүнийг боссоороо сонгодог байх л даа.

Гэхдээ үргэлж сайхан зантай байгаад хүн болгоны толгойг илээд байна гэж юу байхав. Муу мэдээг ч гэсэн хүргэх л хэрэгтэй. Хамгийн гол нь шударга зарчмаар хүмүүсээ урамшуулж, халж, дэвшүүлж чаддаг, тэр зарчмуудаа ажилтан бүр мэддэг, баримталдаг. Тиймээс ч тэр зарчмууд нь байгууллагын хөгжлийн түлхүүр болж чаддаг. Манай компаниудад эсрэгээрээ зарчмууд нь тодорхойгүй, хувь хүн үзэмжээрээ их шийдвэр гаргадаг юм шиг ажиглагддаг. Тэрний бас нэг үндэс нь Монгол хүний өрөвч нинжин зан юм шиг харагддаг. Хэдий сайхан зан юм шиг боловч, хүнийг өрөвдөж ажилд авдаг, өрөвдөж сайн үнэлгээ өгдөг, өрөвдөж сонгуульд саналаа өгдөг. Энэ маань өөрөө шударга ёсны зарчмуудад маш их саад учруулж, хөгжлийн саад тотгор болоод байдаг.

Эцэст нь дүгнэхэд, ажилчид бол компанийн хамгийн чухал баялаг гэдгийн Америкийн компаниуд маш сайн ойлгосон байдаг, түүнийгээ ч ажилчиддаа байнга мэдрүүлж байдаг. Хэчнээн их ажиллаж, ажилласан цагтайгаа харьцуулахад бага цалин авч, стрессдэж байсан ч, би тэр компанидаа “маш хэрэгтэй хүн” юм чинь баяртайгаар ажлаа хийгээд л байхгүй яахав дээ. Тэр л мэдрэмжийг ажилчиддаа өгч чаддагаараа хүнийг татаад байлгаад байдаг байх л даа.

Залруурга:
Хэдий шүүмж бичлээ ч Монголдоо ажиллаж амьдрахад надад маш гоё байсан гэдгийг хэлэх хэрэгтэй болов уу. Хамт олон маань ч маш сайхан байсан, ажлынхантайгаа маш сайн найзууд болцгоосон. Бас намайг ажилд авч ажиллуулсан байгууллагадаа ч баярлаж явдаг. Монгол дахь энэ нөхцөл байдал бол хувь хүний буруу биш, ердөө л системдээ асуудал байгаа гэдгийг хүн бүр л хэлдэг, би ч түүнтэй санал нийлдэг. Намайг ажиллаж байснаас хойш 7 жил өнгөрсөн. Энэ хугацаанд ч маш их зүйл өөрчлөгдсөн биз. Аль болох обьектив байдлаар өөрт тохиолдсон жишээгээ харьцуулах гэж хичээснийг минь ойлгоорой.

30 насны босго

Гэнэт би чинь 30 хүрсэн билүү гэж бодогдлоо. Сүүлийн хэдэн жил төрсөн өдрөө ч тэмдэглэх завгүй ажилласны л уршиг байх, насаа ч мартчихаж. Саяхан л өсвөр насны хүүхэд байсан, амьдралд биеэ дааж ирээдүйгээ авч явна гэхээр ирээдүй нэг л тодорхойгүй, хол, бас бага зэрэг сүрдмээр санагдаж байсан саяхан л санагдана.
Гадаадад өнгөрүүлсэн сүүлийн арван жил, амьдралын минь гуравны нэг, яагаад ч юм цаг хугацаагүй нэг тийм вакум орчинд орчихсон юм шиг мэдрэмж заримдаа төрдөг өө. Монгол харихаар л эргэн тойрноо хэчнээн өөрчлөгдсөнийг, хот маань яаж хөгжиж буйг (доройтож буйг ч юмуу), ээжийгээ бага багаар нас дээр гарч буйг, аавыгаа байхгүй болсныг, үеийнхэн маань гэр бүлтэй, хариуцлагатай, том хүмүүс болсныг гэнэт анзаарах шиг болдог. Харин би 22 насан дээрээ л гацчихсан юм шиг.
Хэчнээн гадаадад сайхан амьдарч, хүсэл зориг мөрөөдлийнхөө төлөө ажиллаж амьдарч байгаа ч, түүнийхээ төлөө гэр бүлтэйгээ, найз нөхөдтэйгээ эх орондоо хамт байх хэчнээн үнэт цаг хугацаагаа золиослож байгаагаа ч анзаарахгүй явсаар л...

Сонирхолтой эдийн засаг

          Би эдийн засгийн онолын хичээлд тийм ч дуртай биш л дээ. Хэтэрхий их хэцүү математик яриад, яг тэр нь амьдралд хэр ойр байдаг юм бол гэж гайхдаг. Тиймээс ч арай илүү практиктай ойр юм судлая гэж бодсоор ирсэн. Магадгүй ингэж бодсон маань энэ салбарт сонирхолгүйдээ гэхээсээ илүү математикийг нь чаддаггүй болохоороо зугтаж явсаар ирсэн гэвэл илүү үнэнд ойр байх. Харин энд маш их таалагдсан нэгэн эдийн засгийн онолын талаар бичье. Хитоцүбаши Их сургуульд байхдаа Хорст Хануш профессорын лекцнээс сонссоноо товчлоод орууллаа. Энэхүү онол нь сүүлийн үед ялангуяа Москвад их моданд орж байгаа юм гэсэн.

Шумпетрийн шинэ нийлмэл онол  (Comprehensive Neo Schumpeterian Economics)

          Шумпетрийн онолд эдийн засгийн хөгжлийн гол хөдөлгөх хүч нь инноваци ба энэ нь эдийн засгийн хөгжлийн хэвийн урсгалыг эвдэж, цоо шинэ өндөрлөгт хүргэнэ хэмээн үздэг. Ингэхдээ өмнө байсан хэв маягийг эвдэж, шинэ зах зээлийг бий болгох ба энэ үйл явцын гол тоглогч нь интрепрёнр болон компанийн судалгаа хөгжлийн хэлтэс хэмээн үздэг байна. Хэдийгээр энэ динамик процессийг судалснаар эдийн засгийн хөгжлийг тайлбарлаж болох авч, өнөөг хүртэлх судалгаанд нийт эдийн засгийн зөвхөн бодит үйлдвэрлэл талыг анхаарсаар ирсэн хэмээн Хануш багш үзсэн байна. Тиймээс Шумпетрийн шинэ нийлмэл онолдоо тэрээр санхүүгийн салбар болон улсын салбарын чухлыг мөн онцолжээ.

          Өөрөөр хэлбэл, аливаа улсын эдийн засгийн хөгжил гурван багана дээр тогтдог ба эдгээр нь үйлдвэрлэл буюу бодит эдийн засаг, санхүүгийн зах зээл, улсын салбар гурав юм. Эдгээр гурван баганын жигд өсөлтөөр нийт эдийн засгийн хөгжил тодорхойлогдох ба аль нэг баганын дутуу дулимаг хөгжил нь нийт эдийн засгийн хөгжлийг хязгаарладаг байна. Эдгээр баганууд нь хоорондоо нягт уялдаатайгаар харилцан бие биедээ нөлөөлөх замаар хөгжиж явдаг. Тэгвэл багана тус бүрийн талаар цухас дурдъя.

          Үйлдвэрлэлийн салбар нь улс орны баялаг бүтээх гол талбар бөгөөд энэ салбарын гол тоглогч нь ашгийн төлөө үйл ажиллагаа явуулж буй хувийн хэвшил, компаниуд юм. Мэдээллийн эрин эхлэхтэй холбоотой мэдлэг мэдээллийг дэлхийн хаанаас ч солилцох, олж авах боломж бүрдэн, энэ нь бизнесийн салбарын хөгжлийг улам бүр хурдасган, өрсөлдөөнийг улам бүр ширүүсэхэд нөлөөлж байна. Мэдээллийн эриний нөлөөллөөр глобалчлал хэмээх ойлголт бий болж, улс орны үйлдвэрлэгчид дотооддоо төдийгүй дэлхийн зах зээл дээр үйл ажиллагаагаа явуулах боломж болон шаардлага гарч ирсээр байна. Үйлдвэрлэгчид энэ их өөрчлөлтийн давалгаанд тэсэж үлдэхийн тулд бүтээгдэхүүн үйлчилгээтэйгээ холбоотой шинжлэх ухааны нарийн мэдлэг мэдээллийн чухлыг ойлгон, судалгаа хөгжил буюу R&D-д ихээхэн хөрөнгө оруулалт хийж байна.

 

          Интрепрёнр нь зээл олгогчид хөрөнгө оруулах боломжийг олгодог, зээл олгогч нь интрепрёнрт хөрөнгө олж авах боломжийг нээж өгдөг хэмээн Шумпетр энэ хоёрын салшгүй холбоог дурдаж байжээ. Өөрөөр хэлбэл зээл олгогч болон хөрөнгийн зах зээл нь бодит эдийн засгийн үйл ажиллагаанаас дутахааргүй чухал юм. Санхүүгийн салбар нь үйлдвэрлэлийн салбарын хөгжилтэй зэрэгцээд байнга өөрчлөгдөн хувьсаж явдаг. Жишээ нь, асар их эрсдэлтэй боловч дэвшилтэт технологи, шинэлэг санаа бүхий вентурууд гарч ирсэнтэй холбоотой вентур хөрөнгө оруулагчид мөн бий болсон нь үүний тод жишээ юм. Хэдийгээр санхүүгийн салбарыг тодорхой бус байдал үргэлж дагаж байдаг ч, урт хугацааны чиг хандлагыг тодорхойлох шаардлагатай. Учир нь хувийн салбар дахь шинэлэг санаа, мэдлэг үйлдвэрлэх процесс нь урт хугацаа шаарддаг ба санхүүгийн салбар, хувийн салбар 2 нь үргэлж хамтдаа хөгжиж явах хэрэгтэй учраас юм. Чухам энэхүү тодорхой бус байдал ба урт хугацааны хандлага хоёрын зөрүүнээс болж бодит эдийн засаг буруу тайлбарлагдан, улмаар санхүүгийн хямрал болдог. Тиймээс санхүүгийн хямралаас сэргийлэхийн тулд мөнгөний бодлого болон төв банкны үүргийг дахин нэг бодолцох хэрэгтэй хэмээжээ. Өнөөгийн төв банкны үүрэг бол хэрэглээний үнийг тогтвортой байлгах, инфляцийг бага хэмжээнд барих явдлаар хязгаарлагдах боловч инновациар хөтлөгдсөн эдийн засгийн хөгжлийн үед эдгээр нь хангалтгүй хэмээжээ. Хануш багшийн үзэж буйгаар төв банк нь бодит эдийн засаг болон санхүүгийн зах зээлийн хоорондын холбоог ажиглаж, үнийн хөөрөгдлийг бус санхүүгийн зах зээлийн хөөрөгдлийг зохицуулахад анхаарах хэрэгтэй аж.

          Инноваци болон бүтээлчээр эвдэн сүйтгэх ажиллагааны үр дүнд зах зээлийн механизмийн хэвийн үйл ажиллагаа алдагддаг (market failure) ба үүнийг улсын салбарын мэдэлд даатгадаг. Энэ нь хоёр янзаар илэрч болно. Жишээлбэл, эхнийх нь, хувь хүмүүс урт хугацаанд үр дүнгээ өгдөг боловсролын салбарын ач холбогдлыг дутуу үнэлэн энэ чиглэлд хөрөнгө оруулахаас татгалзах буюу инновацийн боломжийг алдах явдал юм. Хоёр дахь нь, технологийн шинэчлэл явагдсаны үр дүнд боловсон хүчний хоцрогдол үүсч, төрийн оролцоогүйгээр үүнээсээ гарч чадахгүй байх явдал юм. Энэ 2 тохиолдолд төрийн урт хугацааны зөв бодлого шаардлагатай. Татварын систем, улсын төсвийн алдагдлын хэмжээ, тэтгэвэр болон эрүүл мэндийн даатгал зэрэг улсын салбарын эдийн засагт үзүүлэх нөлөө их билээ. Нөгөө талаас улс орны эдийн засаг үйлдвэрлэл өсөх тусам улсын зардлын хэмжээ дагаад ихэсч байдаг (Wagner‘s Law). Тиймээс өсөн нэмэгдсээр буй улсын салбар оролцоо болон тэгш бус хуваарилалтыг үүсгэж эдийн засгийн хөгжилд саад болж болзошгүй хувьчлалын асуудлаас зайлсхийхын тулд Вагнерын хуульд чанарын хэмжээсийг нэмэх нь зүйтэй хэмээн Шумпетр үзжээ.

Өөрөөр хэлбэл нийт эдийн засаг нь үйлдвэрлэл, санхүү, улсын гэсэн 3 баганан дээр тулгуурлан хөгжих ба үүний гол хөдөлгөгч хүч нь инноваци байж, энэхүү хөгжлийг чанарын дэвшил гэсэн хэмжээсээр тодорхойлно гэдэг нь Шумпетрийн шинэ нийлмэл онолын гол санаа юм.

 

          Тэгвэл эдгээр 3 баганыг Америк, Япон, Монгол улсуудын эдийн засгийн хувьд 1980-аад оноос өнөөг хүртэл хэрхэн өөрчлөгдөж ирснийг харцгаая. Үйлдвэрлэлийн баганыг ДНБ-р, санхүүгийн баганыг тухайн улсын бирж дээр бүртгэлтэй компаниудын нийт хувьцааны үнэ цэнээр, улсын салбарын баганыг засгийн газрын зардлаар төлөөлүүлсэн ба ингэхдээ инфляцийн нөлөөллийг хасаагүй болно.

 

          Америкийн хувьд, 1980-иад оноос 2010 он хүртэл үйлдвэрлэл болон санхүүгийн салбар аль аль нь маш хурдацтай өсч, түвшин ч ойролцоо хэмжээнд байна.

 

 

          Харин энэ хугацаанд Япон улсын хувьд үйлдвэрлэл ихээр өссөн боловч, санхүүгийн салбарын үзүүлэлт буурсан байна. Улсын зардлын хувьд мэдээлэл олж чадаагүй боловч, бусад оронтой харьцуулахад ДНБ-д эзлэх хувь нь бага, өсөлт нь ч удаан гэгддэг. Япон улс сүүлийн 20 жилийн туршид “Алдагдсан 20 жил” хэмээх тодотголтойгоор эдийн засгийн өсөлт нь удааширч зогсолтонд орсон нь энэ графикаас харахад тодорхой байх. Бүтээгдэхүүн болон чанарт хэтэрхий их анхаарч, менежмэнтийг орхигдуулсан, ажилчдыг насаар нь ажиллуулах уян хатан бус систем нь үр өгөөжөө өгөхөө больсон, инноваци явагдахаа больсон зэрэг нь гол шалтгаан хэмээн тэд өөрсдөө тайлбарладаг.

          Харин Монголын хувьд энэ 3 үзүүлэлтийг харьцуулахад, үйлдвэрлэлийн салбар ихээр өссөн боловч, санхүүгийн салбар маш сул байгаа нь харагдаж байна. Улсын зардлын хувьд санхүүгийн салбартай адил хэмжээтэй байна. Монголд ардчилал гарснаас хойш олигтой үйлдвэрлэл байхгүй явсаар 2000 он гарч, газрын баялагын олборлолтоор бодит эдийн засаг өсч эхэлсэн. Гэвч ингэхдээ нэмүү үнэ цэнийн үйлдвэрлэл явагдсан гэхээсээ илүүтэйгээр бэлэн баялгийг ухаж зарснаас өссөн өсөлт билээ. Тэгвэл одоогоор Монголын эдийн засгийн хөгжил тогтвор муутай байгаа нь харагдаж байна. Шумпетрийн шинэ нийлмэл онолоор эдийн засгийг тогтвортой хөгжүүлэхийн тулд  бодит үйлдвэрлэлээс гадна санхүүгийн зах зээл, нийтийн салбарыг хамтад нь жигд авч явах хэрэгтэй юм.

 

Монголын хөгжил миний нүдээр

Хөгжил гэдэг нь нэмүү үнэ цэнийн үйлдвэрлэл, баялаг бүтээх үйл явц, харин хөгжилд хүргэх зам нь нэгдэн нийлсэн хүмүүсийн зөв зүйтэй тогтолцоо гэж би ойлгодог. Өөрөөр хэлбэл зөв менежмэнтийн дагуу зохион байгуулагдсан хүмүүсийн хөдөлмөрийн үр дүн нь хөгжил билээ. Энэ тодорхойлолтоос харахад Монгол улсын хөгжлийн өнөөгийн чиг хандлагыг зөв гэж хэлж боломгүй юм.

Аливаа хөгжингүй орнуудын хөгжлийн тулгуур баганыг харахад, олон жилийн мэдлэг туршлага, хөдөлмөр зүтгэл дээр үндэслэсэн үнэ цэнийн үйлдвэрлэл байдаг. Дэлхийд тэргүүлэгч эдийн засаг бүхий Америк улсын хөгжлийн тулгуур баганыг авч үзэхэд үйлчилгээний салбар, хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл, шинэ технологи дээр суурилсан үйлдвэрлэлийн салбар дээр тулгуурласан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, тэд бүтээгдэхүүн үйлчилгээ мэдлэгийг үйлдвэрлэж, баялгийг бүтээж үнэ цэнийн үйлдвэрлэл явуулсны үндсэн дээр эдийн засаг нь хөгжсөн билээ.Япон улсын хөгжлийн тулгуур баганыг харахад ч дэлхийд тэргүүлэгч техник технологийг бүтээн, үүн дээрээ тулгуурласан үйлдвэрлэлийн салбар дээр эдийн засаг нь тогнож байдаг. Хэдийгээр байгалын баялаг байхгүй, газар нутаг жижигтэй ч хүмүүс нь нэгдэн нийлж үнэ цэнийн үйлдвэрлэл явуулснаараа тийм өндөрлөгт хүрсэн юм.

Тэгвэл Монгол улс сүүлийн 10 жилийн хугацаанд ДНБ 8 дахин өсч, эдийн засаг нь өсч буй мэт харагдавч, үнэн хэрэгтээ энэ бүхэн бол байгалын баялгаа ухаж зарснаас орж ирсэн мөнгө билээ. Өнөөдөр Монгол улсын эдийн засгийн голлох магадгүй цорын ганц салбар нь уул уурхай бөгөөд экспортийнх нь99 хувийг эрдэс баялаг эзэлж байна. Дээрээс нь эдгээр эрдэс баялгийг ямар ч боловсруулалт буюу үнэ цэнийн нэмүү үйлдвэрлэл хийлгүйгээр шууд гадны зах зээлд борлуулж байгаа бөгөөд үүнээс орж ирсэн мөнгийг ч ирээдүйд хэрэг болохуйц хөрөнгө оруулалтад зориулалгүй, ард түмэндээ хуваарилан өгч байсан. Мөнгө гэдэг маань өөрөө юу ч биш, ердөө баялгийг хэмжих нэгж байтал, өнөөдрийн Монгол улс баялгийг бус мөнгийг үйлдвэрлээд байгаа мэт.

Тэгвэл Монгол улс нэмүү үнэ цэнийн үйлдвэрлэл явуулж чадахгүй байгаа нь ард түмэн зөв зохион байгуулалтанд орж чадаагүй, юу хийж юун дээр түшиглэн хөгжих талаар нэгдсэн нэг ойлголт байхгүй байгаагаас болсон болов уу. Ардчилсан улс төрийн системтэй чөлөөт эдийн засагтай улс гэх боловч энэ бүхнийг явуулах систем тогтолцоо өөрөө маш сул байгаагаас эдгээр нь жинхэнэ утгаараа хэрэгжиж чадахгүй байгаа юм болов уу. Тэгвэл хүчирхэг тогтолцоо бүрэлдэн бий болоход шинжлэх ухаанч зөв мэдлэг мэдээлэл дээр тулгуурласан менежмэнт маш чухал үүргийг гүйцэтгэнэ гэж бодогдох юм. Өнөөдөр манайд аль ч түвшинд, улсын хувийн аль ч секторт үнэн зөв судалгаа шинжилгээг үйл ажиллагаандаа ашиглаж буй байгууллага маш ховор байгаа нь харамсалтай. Аливаа улс оронд зөв зүйтэй менежмэнтийн арга барилыг нэвтрүүлж, ард олныг мэдээллээр хангах зэрэг зүйлсийг хувийн хэвшлийн байгууллагууд ихэвчлэн хийсэн байдаг.Харин Монголын нөхцөлд хувийн хэвшлүүд нь үйл ажиллагаагаа байх ёстой утгаар нь явуулж чадахгүй байгаа нь магадгүй улс төр болон эдийн засгийн зааг тодорхой бус(тогтолцоо муу) байгаагаас үүдэлтэй байж болох юм. Өөрөөр хэлбэл тогтолцоо муу учир менежмэнтийг нэвтрүүлж чадахгүй,менежмэнтийг нэвтрүүлж чадахгүй байгаа учраас эргээд тогтолцоо муу гэсэн эргэх холбооноос гарч чадалгүй байгаа юм болов уу.

Эцэст нь энэ бүхнийг дүгнэж хэлэхэд менежмэнт муу байгаагаас хөгжилд хүрэх зам тогтолцоо нь тодорхойгүй, зам нь тодорхойгүй учраас нэмүү үнэ цэнийн үйлдвэрлэлийг явуулж чадахгүй, нэмүү үнэ цэнийн үйлдвэрлэлийг явуулж чадахгүй байгаагаас өнөөгийн Монголын хөгжлийн чиг хандлага буруу байна. Тэгвэл миний бодлоор энэ бүхнээс гарах гарц нь товчхондоо, нэн тэргүүнд улс төр болон эдийн засгийн заагийг тодорхой болгох, боловсрол болон шинжлэх ухааны салбарт ихээхэн хөрөнгө оруулалт хийх, хувийн хэвшлүүд өөрсдийн үйл ажиллагаа явуулж буй салбартаа мэдлэг мэдээлэлд тулгуурласан менежмэнтийг нэвтрүүлэх зэрэг зүйлсүүд байх юм.

Хөгжил

Хоёр сар амарсны эцэст нэгэн ажилд орлоо. Хоёр жил гарны өмнө энэ компанид орох юмсан гэж бодож байсан, бас тэр үедээ боломжгүй юм шиг санагдаж байсан газартаа нэг мэдсэн чинь орчихсон байх юм. Хүн ер нь мөрөөдөөд л байвал бүтээд л байдаг юм шиг ээ. Бодлын хүчний талаар “Нууц” гээд нэг ном байдаг даа. Яг л тэрэн дээрх шиг, анзаараад харахаар урд нь бодож мөрөөдөж байсан ихэнх зүйл минь биелэлээ олсон байх юм.

Тиймээс сүүлийн үед би Монгол орон минь “сайн” хөгжлөөр хөгжин, мандан бадраасай гэж дандаа бодох болсон. Хүн бүр л үүнийг бодоод, өөр өөрсдийн салбартаа хүчээ өргөж байхад бүтэхгүй зүйл гэж хаана байхав. Гэхдээ хөгжил гэж юу вэ? Энэ талаар өөрийн бодлоо хуваалцъя.

Явцуу утгаар хөгжил гэдгийг урд өмнөхөөсөө илүү боловсронгуй болох үйл явц гэж ойлгож болох байх. Гэхдээ хөгжил нь магадгүй хүн бүрт л өөр өөр нөлөө үзүүлнэ. Заримд нь сайн, заримд нь муу. Ерөнхийдөө урт хугацааны туршид ард иргэддээ бүгдэд нь сайн сайхан зүйл авчирч байвал сайн хөгжил болох болов уу. Гэхдээ хүн бүр үүнийг сайн гэж хүлээж авах нь ч эргэлзээтэй. Хүн бүрийн харах өнцөг, хэмжүүр өөр өөр болохоор (Би ч өөрөө магадгүй буруу зүйл бодоод түүндээ итгээд явж байж ч магадгүй). Гэхдээ нэг мартаж болохгүй зүйл нь хүн өөрөө байгалын амьтан. Энэ гараг ертөнц, байгал эх болон бусад ан амьтан бүгд маш нарийн холбоосоор холбогдож байдаг. Үүнийг л өөрчилж, сүйтгэж, бусад амьт бие болон байгал дэлхийдээ гай гамшиг учруулахгүйгээр сайн сайхныг, ая тухтай зүйлсийг авчирч байвал тэр сайн хөгжил байх гэж бодож байна. Гэхдээ агуулга нь ямар ч байлаа , ард иргэд бүгд гэгээрсэн үед л бий болох тэр хөгжил хамгийн төгс хөгжил мөн болов уу.

Тэгвэл өнөөдөр Монгол улс ямар хөгжлөөр замнах хэрэгтэй юм бол оо? Хөгжил гэж магадгүй нэг л зүйл байх. Гэхдээ түүнд хүрэх арга зам, систем тогтолцоо улс бүрт, цаг үе болгонд өөр өөр байсаар ирсэн. Өнөө үед дэлхий дээр зонхилж буй үнэ бүхнийг тодорхойлох зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоо ч олон дутагдалтай гэгддэг. Гэхдээ ямар ч тогтолцоо бай, түүнийг бүрдүүлж буй хүмүүс өөрсдөө тогтолцоог гажуудуулах зүйлсийг бий болгосоор байдагт гол учир байдаг биз. Монгол орон төвлөрсөн төлөвлөгөөт системээс салаад зах зээлийн тогтолцоо руу шилжсэн гэх ч үнэн хэрэгтээ өмнөх системээсээ салж чадаагүй гэж олон хүн шүүмжилдэг. Үнэхээр ч улс төрийн оролцоо хаа сайгүй дэндүү их нь бидний өдөр тутмын амьдралд ч мэдрэгддэг. Тиймээс нэгэнт энэ тогтолцоогоор замнахаар сонгосон л бол улс төрийг эдийн засгаас салгах нь нэн чухал хийх зүйлсийн нэг билээ. Өнөөдөр Монголд хамгийн том нөлөө бүхий байгууллага юу вэ гэхээр төр л байх болов уу. Гэтэл бусад хүчирхэг эдийн засагтай орнуудад нөлөө бүхий том байгууллагууд нь төрөөр хязгаарлагдахгүй. Японы Тоёота, Швейцарийн Nestle зэрэг тив дамнасан компаниуд нь тухайн улсынхаа нөлөөнд байхын аргагүйгээр олон улс оронд үйл ажиллагаа явуулж байдаг. Эдгээр компаниуд нийгэмд баялаг бүтээх, хүмүүсийг ажлын байраар хангах, хувьцаа эзэмшигчиддээ үйл ажиллагааныхаа орлогоос хуваарилах зэрэг үндсэн үйл ажиллагаанаас гадна, энгийн иргэдийг тухайн салбарын мэдлэг мэдээллээр хангах, хэрэглэгчдийн болон нийгэмд тулгарч буй асуудлуудыг шийдвэрлэх зэрэг олон давхар үүрэг хүлээж байдаг. Тиймээс ч төрөөс хамааралгүйгээр, нэгэн зорилгын дор нэгдэн нийлж “жинхэнэ” баялгийг бүтээх хүмүүсийн нэгдэл буюу компани байгууллага олноор төрөн гарч, дотооддоо төдийгүй гадаадад үйл ажиллагаа явуулан, эдийн засгаа дэмжин ажиллах нь Монгол орныг хөгжилд хөтлөх нэгэн тодорхой зам биз ээ.

Ажиглаад байхнээ Монголын бүхий л түвшинд дутагдаад байгаа нэг зүйл нь менежмэнт юм шиг. Ихэнх газарт ажил үүргийн хуваарилалт нэг л тодорхойгүй, хэн нь юу хариуцаад хэн нь юу хийх гээд, хэн нь юугаа мэдэх ёстой ч юм бүү мэд ээ. Тус тусдаа ажлаа хийгээд л байдаг. Гэвч эдгээр нь хоорондоо хэрхэн уялдаж холбогдоод байгаа нь тодорхойгүй. Зарим ажил давхардаад, зарим ажлыг хариуцах хүн байхгүй байх нь энүүхэнд. Уг нь манайд зөндөө л мундаг, чадалтай, эрдэмтэй, сэтгэлтэй хүмүүс байгаад байх шиг л байгаа юм. Даанч тэд нарыгаа байх ёстой газар нь байлгаж, хийлгэх ёстой зүйлүүдийг хийлгүүлж чадахгүй байгаад, нэг үгээр хэлэхэд дээр дооргүй менежмэнт гэж зүйл муу байгаад л учир байгаа юм болов уу гэж мөхөс оюундаа мунхаглах юм.

Заа заа баахан л шүүмж бичлээ. Үнэндээ өөрөө хийсэн бүтээсэн зүйлгүй байж бусдыг шүүмжилж байгаадаа ичиж л байна. Гэхдээ бүр юу ч хийхгүй байснаас ядаж үзэл бодлоо илэрхийлж, бусадтай хуваалцах нь нэг алхам юм болов уу гэж бодогдох юм. Зөвхөн энэ мөчид төрсөн бодлоо сийрүүлсэн тул алдаа эндээтэй зүйл байвал өршөөгөөрэй.

Хүүхдийн баяр

Усан бороо шивэрсэн хүйтэн өдөр байна аа. Гэхдээ нэг сайн ороод ногоо зүлгийг услаад, тоос шороог дараад өгөөсэй. 

Өчигдөр буюу 6 сарын 1-нд My Club-ийн залуустай хамтран "Хүүхэд бүхэн хөөрхөн" гэсэн уриан дор ээж аав нь ажилтайгаас болоод баярлаж чаддаггүй, эсвэл баярлах бололцоогүй 200 хүүхдүүдийг баярлуулах аянд оролцоод ирлээ. Нийт таван багт хуваагдан хотын захын хороолол руу явснаас манай баг Баянхошуугийн эцэс рүү явсан юм. Хэд хэдэн айлаар орсноос хамгийн сүүлд орсон айл үнэхээр элэг эмтэрмээр байлаа. Оршуулгийн газрын дэргэд хашаа ч үгүй ноорхой гэрт 4 маш хөөрхөн боловч халтайсан хүүхдүүд байж байх юм. Бэлгээ өгөхөд тэдний баярлаж байгаа гэж жигтэйхэн. 

Гэхдээ эндээс бас нэгэн бодол төрлөө. Хүн ядуу байж болно, мөнгөгүй байж болно. Гэхдээ дээрээс нь замбараагүй бохир халтар сууж байгаа нь тэдгээр хүмүүсийн цэвэр арчааны асуудал юм даа гэж. Ядуу ч гэсэн цэвэр цэмцгэр суудаг, амьдралын төлөө тэмцдэг хүмүүс байхад, улсаас бэлэн мөнгө горьдоод, ядуу тарчигаа шалтаг болгон бусдаар өрөвдүүлж халтайж суудаг арчаагүй хүмүүс дийлэнх нь юм шиг. 

Улсын бодлого нь ч иргэдээ ийм байхыг нь хөхүүлэн дэмжээд байгаа ч юм шиг. Усны адаг эхээсээ гэгчээр улсын явуулаад буй бодлогууд нь өнөө маргаашаа харсан, урт хугацаанд Монголын ирээдүй юу болж хувирах нь тодорхойгүй. Энэ бол өнөөгийн Монголын нийгэм. 

Уг нь түүхийн олон нугачаанд Монгол хэмээх үндэстэн, Монгол хэмээх улс орон устчихалгүй өнөөг хүртэл оршин тогтносоор ирсэн нь  үнэхээр азтай бөгөөд олон хүний цусаар сольсон элэг эмтрүүлэм түүх байсаар байтал, өнөөдөр ингээд өөрөө өөрсдийнхөө мунхагаас болж доройтно гэхээр бүүр ч гунигтай. Гэхдээ, доройтуулахгүй ээ улсаа. Олон сэтгэл сайтай залуус байхад Монголын минь ирээдүй гэрэлтэй гэдэгт би итгэдэг!

 

Хийсвэрээр сэтгэгч Монголчууд. Дутагдал уу, давуу тал уу?

Анх Монголдоо төгсөж ирээд анзаарсан Монголчуудын маань ерөнхий нэг дутагдалтай тал нь аливааг хэтэрхий хийсвэрээр, хэтэрхий томоор харж сэтгээд байдагт юм болов уу гэж бодогдож байлаа. Хийж чадахааргүй том том юм яриад, тэгээд мэдээж хийж чадахгүй. Японд ийм том юм ярьсан хүнтэй бараг таарч байгаагүй. Тэд хийж чадах хэмжээндээ л бодож сэтгээд, тэрнийхээ дагуу төлөвлөөд бүгдийг хийдэг.

Гэхдээ бусдыг шүүмжлэлтгүй би ч бас тийм байсан. Одоо ч тэр хэвээрээ байж магадгүй. Японд групп ворк хийхээр л судлах боломжгүйг нь мэдсээр хэрнээ аягүй томоор сэтгээд ерөөсөө болдоггүй байсан юм. Магадгүй энэ нь 抽象的 (Abstract, Хийсвэр), 具体的 (Concrete, Бодит) хоёр сэтгэлгээний ялгаа байх л даа. Энэ хоёрыг ялгаж ойлгох гэж би бас хөөрхөн будилдаг байсан даа.
Анх Японд очоод яагаад бизнес сурмаар байгаагаа бич гэхэд, энэ нь их хэрэгтэй мэргэжил, надад таалагддаг, Монголд энэ салбарын хөгжил хэрэгтэй гээд л ярьлаа. Япон багш толгой сэгсрээд л, наадах чинь чиний шалтгаан биш хэтэрхий хийсвэр байна яг өөрийнхөө яагаад ингэж шийдсэнээ бодит жишээгээр бич гэлээ. Бодоод бодоод үеийнхэн маань ихэнх нь энэ чиглэлээр суралцах гэж байгаа. Бусдаас онцгой авьяас болон хүчтэй хүсэл эрмэлзэл байхгүй байсан болохоор л яг үнэндээ урсгалаа дагаж энэ мэргэжлийг сонгосон гэхээс өөр хариулт бодож чадахгүй байлаа. Гэхдээ сайн бодсоны эцэст, дунд ангид байхдаа утасны гэр болон цүнх нэхэж зардаг байсан, том болоод бизнес эрхэлж, улс орондоо баялгийг бүтээнэ гэж бичээд нэг юм багшийн сэтгэлд нийцэж билээ.

Магадгүй энэ сэтгэлгээний ялгаа нь боловсролын системдээ байж болох юм. Монгол гэлтгүй хөгжиж буй бусад орны хүмүүст ч энэ дутагдал байх шиг харагдсан. Гэхдээ өөр талаас нь харвал энэ нь дутагдал биш эсрэгээрээ давуу тал ч байж болох юм. Хууль дүрмийнхээ дагуу үүргээ сайн биелүүлээд явж байхад, элдэв эрсдэлгүй сайхан амьдарч болох өндөр хөгжилтэй оронд төрж өсөхөөрөө хүн хэтэрхий систэмтэй, муугаар хэлвэл хэтэрхий хайрцаган дотор сэтгээд байдаг болчихдог байж болох юм. Ингээд бодохоор системлэг сэтгэлгээ, бүтээлч сэтгэлгээ хоёр маань урвуу хамааралтай зүйл үү? Эсвэл хийсвэр сэтгэлгээ, бүтээлч сэтгэлгээ хоёр маань өөр зүйл үү? Ямартай ч улс орны хөгжил хүмүүсийн сэтгэлгээнд нөлөөлдөг, мөн улс орон ямар хөгжлийн түвшинд явж байгаагаас шалтгаалаад түүнд  хэрэг болох хүмүүсийн сэтгэлгээний түвшин ч өөр бололтой.

Эцэст нь хэлэхэд Монголд боловсорсон хүмүүс ихэвчлэн систэмлэг бус хийсвэрээр сэтгэдэг, энэ нь өнөөдрийн нийгэмд аливаа ажил хийж бүтээхэд саад болоод байгаа нэг дутагдал юм гэдгийг л анзаарснаа бичих гэж оролдлоо. Хүн бүр чадах хэмжээндээ нийгэмдээ хандсан жижиг гэлтгүй зүйлсийг бодож сэтгээд, тэрнийгээ тасралтгүй хэрэгжүүлээд явбал, улс орон минь ч хурдан хөгжих болов уу.