Genuineness

Өдийг болтол нэлээдгүй удаа ярилцлаганд орж, нэлээдгүй удаа бусдаас ярилцлага авч үзсэн. Гэхдээ өчигдрийн ярилцлага нүдийг минь нээгээд өгөх шиг боллоо. Анх удаа л хүн надаас жинхэнээсээ намайг ойлгох гэж хичээж ярилцах шиг сэтгэгдэл төрсөн. Жинхэнэ ярилцлага гэдэг л тэр байх. 

Өдийг болтол би ярилцлаганд орсоор байгаад надаас хүн юу асууж болох уу, түүнд нь би яаж хариулах уу гэдгээ ч бэлдчихсэн байдаг. Асуултанд хариулахдаа өөрийн давуу тал болон сул талаа гаргасан тодорхой жишээтэй хариулаад, давуу талаа хэрхэн зөв ашигладаг, сул талаа хэрхэн анзаарч, ямар тактик баримталж даван туулдаг гэдгээ ярихад ерөнхийдөө сайн ярилцлага гэж үздэг. Бусдаас ярилцлага авахдаа ч нөгөө хүн маань яаж хариулвал эерэг үнэлгээ өгөхөө ч бодчихсон байдаг. Ерөнхийдөө хүлээлт үүсгэчихсэн байдаг гэхүү дээ. 

Гэхдээ энэ бүх хугацаанд хамгийн чухал орцоо гээчихээд яваад байсныгаа тэрхүү ярилцлага авагчаас л анзаарч харлаа. Genuineness буюу жинхэнээрээ байх. Жинхэнээсээ сонсож, жинхэнээсээ ойлгох гэж ярилцах. 

Үнэндээ ярилцлаганд орохоосоо өмнө би бага зэрэг сандралтай байсан, учир нь анх удаа л компаний захирал хүнтэй ярилцах гэж байгаа учраас. Урд нь тийм том компанийн удирдах албан тушаалын хүнтэй би уулзаж ярилцаж байсан удаа байхгүй. Чанга дуутай, хурц ухаантай, айхтар л хүн байгаа байх гэж төсөөлөөд ортол маш тайван ярьдаг хүн байсан. Гол нь яриаг минь анхааралтай сонсоод, үнэхээр л намайг ойлгож мэдэж авах гэсэн шиг асуултууд асуусан. Тэр хүн өөрийнхөө ч алдаа оноо, бахархал, мөрөөдлөө намайг жижиг гэж гололгүй илэн далангүй хуваалцах шиг болсон. Миний асуусан асуултуудад ч маш их сэтгэл гаргаж хариулж өгсөн. Жинхэнэ удирдагч гэдэг ийм байдаг байх. Ийм л учраас бусдын итгэлийг олж, манлайлж, амжилттай яваа байх. 

Ярилцлаганд орсныхоо дараагаар би өөрийгөө бусадтай харьцахдаа ингэж жинхэнээрээ байж чаддаг билүү, үр хүүхдүүддээ ч жинхэнээсээ анхаарлаа хандуулж чаддаг билүү гэж маш их эрэгцүүллээ. Өдөр тутмын амьдралдаа завгүй гүйсээр л, бүх юмыг гялс гялс хийж дуусгах гээд л. Хэзээ нэг хүүхдүүдтэйгээ үнэн сэтгэлээсээ ярилцаж байгаагүй ч юм шиг. Ажлынхантайгаа ч дараа нь хариултыг нь санах ч үгүй нөгөө л ярилцдаг сэдвүүдээрээ ярилцсаар, цаг хугацаа урссаар. Дүр эсгэсэн ч юм шиг нэгэн хэвийн өдрүүд үргэлжилсээр. Урсаад одох амьдралын явцад амжиж өөрийн үнэ цэнэтэй зүйлээ олж харж, түүнийгээ бүтээх, хайртай дотно хүмүүстэйгээ хуваалцахын чухлыг л ойлгоод авах шиг боллоо. Ийм чухал хичээлийг олж харахад тусалсан тэр эрхэмд баярлалаа. 

Аз таарч тэр ажлыг авч чадсан эсэхээ мэдэхгүй ч энэ миний хувьд азтай учрал байсан учраас харамсах зүйл байхгүй ээ.

Санхүүгийн тайлангийн аудитор болон нягтлан бодогч нар юу хийдэг вэ?

Мэргэжил сонгох үедээ би ямар хүмүүс юу хийдэг юм бол гэсэн ойлголт их л багатай, эсвэл буруу бодож байсан юм шиг санагддаг. Яг ажил дээр гарч үзээд л, олон хүмүүстэй уулзаж хамт ажиллаад л, хорвоо ертөнц дээр маш олон урд нь сонсож бодож үзээгүй мэргэжлүүд байдгийг мэдэж авсан. Өөрийнхөө мэргэжлийн талаар ч би өмнө нь өрөөсгөл ойлголттой явж ирснээ ч ойлгосон. Тиймээс өөрийнхөө мэргэжлийн талаар хэн нэгэн мэргэжлээ сонгох гэж буй хүүхдүүд байвал танилцуулья гэж бодоод үүнийг бичлээ. Нягтлан бодогч болон аудитор хэмээх мэргэжил нь нэг бодлын хүн болгонд ойлгомжтой мэргэжил юм шиг боловч бас яг зөв ойлгодог хүмүүс ховор юм шиг. Би өөрөө ч хүүхэд байхдаа огт өөр төсөөлөлтэй байсан бөгөөд мэргэжлээ сонгох гэж их л будилж байсан санагддаг.  

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Өмнө үед нийгмийн нэгж бол бүл айл гэж явдаг байсан бол өнөөдрийн нийгэмд байгууллага гэхэд буруудахгүй биз ээ. Тэгвэл байгууллага гэдэг маань нэг зорилго доор цугласан хүмүүсийн нэгдэл бөгөөд тэр зорилгодоо хүрэх төлөвлөгөө, үйл ажиллагааны процес, нэгжүүдээ тодорхойлсон байдаг. Улсын, хувийн, ашгийн бус, ашгийн, сайн дурын зэрэг маш олон байгууллага үйл ажиллагаа явуулж байгаагаас хамгийн түгээмэл бөгөөд капитал нийгмийн үндэс болсон нь ашгийн төлөөх компани юм.

Бизнес судлал буюу бизнесийн удирдлага хэмээх мэргэжил маань тэгвэл энэхүү компанийг үүсгэж, хөгжүүлж, дэмжиж ажиллахад шаардлагатай чадваруудыг заадаг. Хүний нөөц (human resource), маркетинг (marketing), санхүү (finance), нягтлан (accounting), борлуулалт (sales), нийлүүлэлт (supply chain), худалдан авалт (procurement), бизнес төлөвлөгөө (business strategy/ development), төслийн менежмент (project management) зэрэг бүх л мэргэжил компанид ажиллахад шаардлагатай чадваруудыг заана. Үүн дээр нэмэгдээд компанийн үйл ажиллагааны чиглэлээс хамаараад өөр зөндөө мэргэжил орж ирнэ.  

Тэгвэл нягтлан бодогч нар юу хийдэг вэ?

Анх мэргэжлээ сонгох үед аудитор болон нягтлан бодогч гэсэн мэргэжлийн талаар би огт өөр төсөөлөлтэй байсан санагддаг. Харин энэ салбарт ажиллаж үзсэний дараагаар нягтлан бодогч гэдэг чинь бизнесийн бүх ажиллагааг нэгэн юниверсал хэмжүүр буюу мөнгөн нэгжид оруулаад хэмжээд байгаа үйл ажиллагаа юм байна гэдгийг ойлгосон. Бараа материалынхаа өртгийг хэрхэн тооцох, хэзээ орлого зарлагаа бүртгэх, санхүүгийн хэрэгслүүрүүдэд хэрхэн үнэлгээ хийх, хөрөнгө оруулалтын чанартай гүйлгээг нэг жилд зардал гэж бүртгэх бус хэрхэн олон жилийн туршид элэгдүүлж бүртгэх, өөр өөр өртөгтэй адилхан барааг алийг нь түрүүлж зарсан гэж бүртгэх, ирээдүйд гарах магадлал өндөртэй эрсдлийг өнөөдөр тайлан дээрээ хэрхэн мөнгөний нэгжид оруулж бүртгэх, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд гарах олон зардлын алийг нь зардал алийг нь бүтээгдэхүүний өртөг болгож бүртгэх, биет болон биет бус хөрөнгийн (trademark, logo) үнэ цэнийн бууралтыг хэрхэн тодорхойлох зэрэг бүх л гүйлгээг мөнгөн нэгжид хувиргаж тооцох шаардлагатай болдог. Гэхдээ үүнийг мэдээж дүрмийнх нь дагуу буюу “НББ-н Нийтээр Хүлээн Зөвшөөрсөн Зарчмууд”-ын дагуу тооцож тодорхойлох ёстой. Монголыг оролцуулаад дэлхийн олон оронд International Financial Reporting Framework буюу IFRS, Америкт US Generally Accepted Accounting Principle буюу US GAAP-г дагаж мөрддөг. Харин эдгээр дүрмээс гадуур бүртгэсэн тохиолдолд, хэрэв санаатай хийсэн бол санхүүгийн луйвар, санамсаргүй хийсэн бол алдаатай санхүүгийн тайлан болон хувирна.

Нягтлан бодогч нарын үүрэг бол компанийн өдөр тутмын гүйлгээг эдгээр зарчмын дагуу бүртгэж, санхүүгийн тайланг бэлтгэх, харин аудиторуудын үүрэг бол санхүүгийн тайлан эдгээр зарчмынхаа дагуу бүртгэгдсэн байна уу гэдгийн шалгаж дүгнэлт гаргах үйл ажиллагаа юм. Аудитор болон нягтлан бодогч гэдэг 2 мэргэжил бол нэг зоосны 2 тал гэх ч хэлц байдаг.

Нягтлан бодогч гэх ч дотроо хийх ажил функц-с шалтгаалаад мөн мөн өөр өөр байдаг. Ерөнхийдөө 2 ангилж болно. Америкт бол bookkeeper болон accountant гэж 2 том ангилдаг. Bookkeeper бол яг л өдөр тутмын гүйлгээг бүртгэх ажил орно. Жишээ нь, харилцагчаас нэхэмжлэл хүлээн авч, үнэхээр манай компанийн захиалсан бараа үйлчилгээ мөн үү гэдгийн нягталж, мөн бол системд оруулан санхүүгийн журналдаа бүртгэх. Компани өдөр тутамдаа маш их хэдэн зуун нэхэмжлэл хүлээн авч процес хийж байдаг. Харин accountant нь эдгээр гүйлгээ санхүүгийн зарчмын дагуу явагдаж байна уу гэдгийг хянах, аливаа зарчим өөрчлөгдсөн бол тэр өөрчлөлт тухайн компанид хэрхэн нөлөөлөхийг (мэдээж мөнгөн дүнгээр) тооцоолох гэх зэрэг ажлыг хийнэ.

Функцээсээ шалтгаалаад, AP specialist, Revenue and AR accountant, Cost accountant, Technical accountant, SEC reporting accountant, Аccounting Мanager, Сontroller, GL accountant, Tax accountant гээд олон салбарлах нь бий. 

Аудиторууд юу хийдэг вэ?

Харин аудиторууд дээр дурдсанчлан тайлан зарчмын дагуу бэлтгэгдсэн байна уу гэдгийн шалгана. Гэхдээ маш олон төрлийн аудит байдгийг хэлэх хэрэгтэй болов уу. Энд бол зөвхөн санхүүгийн аудитын тухай дурдана. Санхүүгийн аудит л гэхэд санхүүгийн тайлангийн аудит (external audit, financial statement audit), дотоод аудит (internal audit), мөн Америкт улсын болон мужийн аудит (эд ч бас мөн олон төрөл, ер нь улсын мөнгө зарцуулагдаж л байвал тэнд төрөлжсөн аудиторууд байдаг, эмнэлэг даатгалын компани зэрэг тусгай байгууллагуудад зориулсан тусгай санхүүгийн хууль л байгаа бол түүнийг шалгах аудит байдаг), мөн public буюу нээлттэй хувьцаат компаниудыг аудит хийсэн аудитын компанийг шалгах аудит ч байдаг.

Санхүүгийн тайлангийн аудит нь planning буюу төлөвлөлт, walkthrough буюу гүйлгээний процесийг ойлгох, internal control test буюу дотоод хяналтын системийн тест, substantive буюу үндсэн тест, PGAP – program for general audit procedure гэх шатлалтай явах ба хамгийн сүүлд санхүүгийн тайланг уншиж нягтлан доторх мэдээлэл хоорондоо зөрчилгүй зарчмын дагуу бэлтгэгдсэн байна уу гэдгийг шалгана.

o   Planning – Төлөвлөлт нь компанийн эрсдлийг ойлгохоос эхэлнэ. Үүний тулд гадаад макро орчин, үйл ажиллагаа явуулж буй сектер, компаний өрсөлдөгчид, худалдан авагчид, нийлүүлэлтэд учирч болох аливаа саад, компанийн эзэмшигчид, менежмент, дотоод бүтэц, компанийн төрөл (private company, public company, start-up, IPO company, gpvernment entity зэрэг) зэргийн талаар мэдээлэл цуглуулж, компани хэр хэмжээний эрсдэлтэй байна, тэдгээр эрсдэл нь санхүүгийн тайланд хэрхэн илэрч болох вэ хэмээн дүн шинжилгээ өгнө. Энэ үр дүн дээрээ тулгуурлаад, компанийн тайлан балансыг ашиглан materiality хэмжээг тодорхойлно. Materiality гэдэг нь санхүүгийн тайлангийн хэрэглэгчид хэдий хэмжээний алдааг тэвчиж болох вэ буюу хэдий хэмжээний алдаа нь тухайн тайланг алдаагүй гэсэн үнэлгээнд нөлөөлөлөхгүй вэ гэдэг хэмжигдэхүүн юм. Учир нь, аудит хэзээ ч 100%-н баталгаа өгдөггүй харин тайлан үнэн зөв буюу ноцтой зөрчилгүй гэсэн баталгааг гаргаж өгдөг (fairly stated, free of material misstatement гэж хэлдэг). Үүний дараагаар данс/ аккаунт (cash, accounts receivable, income, payroll expense гэх мэт) бүрийн эрсдэлийг тодорхойлоод, тестлэх шаардлагатай гэж үзсэн данс бүрийн materiality хэмжээг тодорхойлно.

o   Walkthrough – Нэгж гүйлгээ хэрхэн бүтэж санхүүгийн тайланд дүн болон орж буй процесийг ойлгох үйл явц юм. Үүний тулд компаний гүйлгээг функц бүрээр нь ангилна. Түгээмэл байдаг функцүүд гэвэл Procurement to payment (худалдан авалт хийх захиалга өгөх, бараа болон нэхэмжлэл хүлээн авч системдээ зардал хэмээн бүртгэх, хэрхэн мөнгөө төлөх), Order to cash receipt (захиалга хүлээн авч, бараагаа явуулан нэхэмжлэл илгээн хэрхэн орлого гэж бүртгэх, хэрхэн төлбөрөө хүлээн авах), Inventory and cost of goods sold (бүтээгдэхүүний өртөг хэрхэн бүтэж, түүхий эд, эцсийн бүтээгдэхүүн, үйлдвэрлэлийн явц дундах барааг хэрхэн үнэлж бүртгэх, тогтмол болон хувьсах зардлыг хэрхэн хуваарилж өртөгт шингээсэн байна, борлогдсон тохиолдолд хэрхэн зардал болгон бүртгэх) Payroll process (ажилтан ажилд авах, ажлаас гарах процес, цалингаа хэрхэн тооцож тавьж байна, цалингийн өөрчлөлтийг тусгах процес), Fixed assets and or lease (багаж тоноглол, түрээсийг хэрхэн худалдан авч, бүртгэж, элэгдүүлж байна), Treasury & investment (хөрөнгө оруулалтын ямар бодлого баримталж, хэрхэн бүртгэж ашиг алдагдлаа тооцож байна), tax process (татвараа хэрхэн бодож, бүртгэж ямар процесийн дагуу хянаж шалгаж байна), Financial statement close process (сар, улирал, жил бүрийн эцэст хэрхэн хаалтын бүртгэлийг хийж ямар, баланс болон тайлангуудаа бэлдэж буй процесс) зэрэг орно.

Үүнийг хийхдээ нэг гүйлгээ сонгож аваад initiation, recording, processing, reporting буюу хэрхэн эхлүүлж, бүртгэж, процес хийж, эцэстээ санхүүгийн тайланд тэр нь хэрхэн үр дүн болж орж байгааг харуулдаг. Ингэхдээ мөн ямар систем хэрэглэж, ямар баримт бэлдэж (IPE – information produced by the entity), хэн хэрхэн бэлдэж, хэн хэрхэн ямар давтамжтай шалгаж байгааг, мөн хэзээ гүйлгээг системд бүртгэж буйг (журналын бичилт автоматаар хийгдэж байна уу, хүн бэлдэж байна уу) ойлгох хэрэгтэй. Энэ процес нь жилийн эцсийн санхүүгийн тайлан хэрхэн бүтэж буй зураглалыг харуулах ба энэ мэдээлэл дээр тулгуурлан аудитыг үр өгөөжтэй хийх стратегиа боловсруулна.

o   Internal control test – Аливаа байгууллага дотоод хяналтын системтэй байвал санхүүгийн луйвар гарах нөхцлийг эрс бууруулдаг. Америкт public буюу хувьцаагаа нийтэд борлуулдаг компаниуд заавал дотоод хяналтын системтэй байх хуультай. Энэ нь анх 1977 оноос хууьчлагдаж, Enron болон Worldcom зэрэг томоохон компаниудын санхүүгийн луйвар скандалаас болж 2002 oнд дахин боловсронгуй болсон нь одоогийн баримталж буй Sarbanes-Oxley act/ SOХ юм. Аудиторууд  public компаний дотоод хяналтын системийг заавал аудих хийх шаардлагатай бол, хувийн эзэмшилтэй компанийн системийг тестлэх нь өөрсдийнх нь сонголт байдаг. Систем нь үр дүнтэй (effective) гэсэн дүгнэлттэй бол үндсэн аудит арай бага тест хийж болно. Дотоод хяналтын систем бол тусдаа маш том агуулга учраас ингэсгээд дуусгая.

o   Substantive test – Үндсэн тест нь substantive analytical procedure (SAP) болон substantive test of detail (TOD) гэсэн 2 том хэсэгт хуваагдана. SAP буюу анализ тест нь ихэвчлэн цалин, зээлийн хүү, элэгдэлийн зардал зэрэг тогтмол бүрэлдэхүүнтэй аккаунтыг аудит хийхэд хэрэглэгддэг. Урд жилийн үр дүн болон энэ жилийн мэдээллийг ашиглан урдчилан үр дүнг тооцоод түүнийгээ бодит үр дүнтэй харьцуулан ойролцоо гарах юм бол тест үр дүнтэй гарлаа гэж үздэг. Үүний дараа нэмэлт баталгаа (evidence, assurance, or reliance) хэрэгтэй гэж үзвэл TOD хийнэ. Ингэхдээ нийт олонлогийн үнийн дүн болон нэгжийн тоо хэмжээнээс хамаарч, статистикийн аргаар санамсаргүй түүвэр сонгож түүнийгээ эх баримттай (source document) нь тулган шалгана. Алдаа илэрвэл, яагаад энэ алдаа илэрснийг судалж, ахин ийм алдаа энэ олонлогт хэр их буйг шинжилж тооцоолно.

Data analytics – Cүүлийн үед технологийн дэвшлийг аудитад ашиглаж эхлээд байгаа ба үүний нэг нь  Data analytics юм. Энэ нь санамсаргүй түүврээс илүүтэй, бүх олонлогын мэдээллийг системээр боловсруулж, сэжигтэй гүйлгээг сонгоход тусалдаг. Мөн компанийн гүйлгээг том зургаар харахад тусалж, хаана эрсдэл буйг тодорхойлоход дэмтэй.

o   PGAP – Program for general audit procedure буюу заавал гүйцэтгэх ёстой аудитын процессууд. Үүнийг аудитын бүх шатанд буюу төлөвлөлт, гүйцэтгэл, дүгнэлтийн явцад хийх шаардлагатай бөгөөд шинэ мэдээлэл илэрсэн тохиолдолд эргэн аудитын төлөвлөгөө стратегиа өөрчлөлт хийж байх шаардлагатай. Үүнд fraud (санхүүгийн луйврын гурвалжин буюу pressure, opportunity, rationalization гэсэн 3 нөхцөл бүрэлдсэн байна уу гэдгийг судална), legal and compliance (дагаж мөрдөх ёстой хууль, түүнд нийцтэй байна уу), litigation (одоогийн болон ирээдүйн санхүүгийн тайланд тусгагдаж болзошгүй шүүхийн заргад өртсөн үү), subsequent procedures (санхүүгийн тайлангийн дараах хугацаанд томоохон үйл явдал гүйлгээ гарсан уу), independence (аудиторууд болон компани тусгаар байдлаа хадгалж чадсан байна уу), entity level control (байгууллагын ерөнхий хяналтын систем хэрхэн ажиллаж байна) зэрэг орно.

o   Review of financial statement – Санхүүгийн тайлан гэдэгт үндсэн тайлангууд буюу Тайлан баланс (Balance sheet/ Statement of financial position), Орлого зарлагын тайлан (Income statement/ Profit & Loss statement, Statement of Comprehensive income), Эзний өмчийн тайлан (Statement of shareholders’ equity), Мөнгөн гүйлгээний тайлан (Cash flow statement) болон нэмэлт мэдээлэл (Footnote) орно. Дунджаар 30–с хэдэн зуун хуудас болдог. Харин public компаниудын хувьд тогтсон форм (Жилийн эцсийн тайлан бол 10K, улирлын тайлан бол 10Q зэрэг) дээр бөглөж Security exchange committee (SEC)-д тушаах шаардлагатай. Аудиторуудын сүүлийн ажил бол санхүүгийн тайланг бүхлээр нь уншиж, төөрөгдүүлсэн, зөрчилдсөн мэдээлэл байхгүйг хянах, хуулийн дагуу дэлгэх ёстой задаргаа болон мэдээллийг бүгдийг багтаасан байна уу гэдгийг шалгаж, мөн аливаа мөнгөн дүнг бүгд үнэн зөв байна уу хэмээн нягталдаг (tick and tie financial statement footnotes). Санхүүгийн тайлан уншиж нягтлах ажлыг ихэвчлэн партнерууд хийж (учир нь энэ маш их мэдлэг туршлага шаардсан ажил байдаг), харин доторх мөнгөн дүнгүүд яг таг тохирч байна уу гэдгийг багын бусад гишүүд хийдэг.

Ингээд энэ бүхнийг хийж дуусаад, аудитын дүгнэлтээ гаргаж өгснөөр аудитын ажил маань дуусч, аудитын бүх баримт ажлуудаа архивлах ажил эхэлнэ.

Энэ бүхнийг харилцагч компанийхаа том жижиг болон төрлөөс шалтгаалаад 3 долоо хоногоос хагас жилийн хугацаанд хийж дуусгадаг. Аудиторууд мөн ихэвчлэн нэгэн зэрэг хэд хэдэн аудит дээр ажиллаж байдаг ба бүх аудит маш хатуу тогтсон дуусгах хугацаатай байдаг учир маш олон цагаар ажиллаж байдаг. Busy season буюу тайлангийн үеэр өдөрт дунждаар 12-18 цаг ажиллах нь хэвийн үзэгдэл. Хэд хэдэн удаа огт унталгүй дараагийнхаа өдөр үргэлжлүүлж ажиллах тохиолдол надад байсан. Нэг бодлын хэцүү ч нөгөө талаар маш богино хугацаанд компанийн үйл ажиллагаа, дотоод процес болон санхүүгийн нягтлан бодохын талаар ихээхэн ойлголттой болж чаддаг. Мөн шинээр гарч буй дүрэм журмыг хамгийн түрүүнд судалж, харилцагч компаниуддаа хүргэдэг тул, үргэлж салбартаа түрүүнд нь алхдаг гэдгээрээ ихээхэн давуу талтай. 

Аудитор болон нягтлан мэргэжилтэй хүмүүс өдөр тутамдаа юу хийдэг талаар товчхон танилцууллаа. Ерөнхийдөө нягтлан бодох гэдэг нь аливаа компанийн хөрөнгө болон үйл ажиллагааг нэгдсэн хэмжигдэхүүнд оруулж хэмжих үйл явц учраас, шинэ техник технологи болон шинэ хууль дүрэм гарч бизнес орчин өөрчлөгдөхөд мөн дагаад өөрчлөгддөг мэргэжил. Мөн адилхан нягтлан бодох мэргэжил хэрнээ ажиллаж буй салбар болон компанийн үйл ажиллагааны цар хүрээнээс шалтгаалаад хийж буй ажил ч өөр өөр байх нь элбэг. Компанийн удирдлага эрсдэлтэй болон нарийн төвөгтэй гүйлгээ хийж олон янзын санхүүгийн хэрэгслүүрүүд авдаг бол түүнийг дагаад нягтлангийн ажил ч мөн төвөгтэй, ажиллагаа ихтэй, өртөг өндөртэй болж ирдэг.  Тиймээс адилхан нягтлан болон аудитор мэргэжилтэй гэхэд өөр салбар болон өөр цар хүрээ бүхий компанид ажилладгаасаа хамаарч өөр зүйл хийдэг байж болно. Сүүлийн үед технологи ихэд хөгжин, нягтлан бодох мэргэжил яваандаа алга болно гэсэн яриа ч сонсогдож буй. Гэхдээ миний бодлоор bookkeeper гэсэн ажил маш цөөрөх боломжтой, харин accountant болон аудиторууд бол тодорхой хэмжээнд цөөрөх боломжтой ч, тэгж алга болтолоо цөөрөхгүй. Учир нь дээр хэлсэнчлэн НББ буюу нэгдсэн нэг хэмжигдэхүүн нь өөрөө бизнесийн орчноос шалтгаалж байнга хувьсаж өөрчлөгдөж байдаг, түүний дагуу тооцоо бүртгэл хөтлөхөд хүний бодол сэтгэлгээ  болон judgement зайлшгүй хэрэгтэй болдог. Өөрөөр хэлбэл хуульч гэсэн мэргэжил алга болоогүй цагт нягтлан болон аудитор гэсэн мэргэжил алга болохгүй гэхэд хилсдэхгүй болов уу.

12/21/2022

Хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас эрэгцүүлсэн бодол

Монгол хүмүүс төрөлхийн маш их эрх чөлөөт сэтгэлгээтэй, адал явдалд дуртай, зоригтой гэж би боддог. Хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас эрдэм сурч ир, аавын буйд газар үз гээд л ардын хэллэгүүд нь хүртэл залуу хүмүүсээ хайрцагнаасаа гараад юм үзээд ир гэж уриалан дуудсан маягтай. Тийм ч болоод, хүн амынхаа тоотой харьцуулахад, гадаадад явж сурья, ажиллаж туршлага хуримтлуулья гэсэн залуус их байдагт гайхах хэрэггүй биз. Ардын үлгэрт, харин үзэх газраа үзчихээд, эцэст нь эх нутагтаа ирээд амар сайхандаа жаргадаг шүү дээ. Харин манайхан бүгд эргэж ирдэггүй, ирсэнүүд нь надад энд байх орон зай алга гэсэн ойлголттойгоор эргээд яваад өгөх нь элбэг харагддаг.

Мэдээж гадаадад олон жил болоход хүний хүлээлт, бас сэтгэлгээ өөр болно. Монголд маань ч жижиг улс, тэр тусмаа хөгжиж буй улс тул өөрчлөлт ч хурдан, тэр тусмаа нийгмийн сэтгэлзүй бүр ч их хувирамтгай. Тэр хоёр давхар өөрчлөлтийг хүлээн зөвшөөрч, дасан зохицоно гэдэг бас тийм ч амаргүй. Нөгөө талаас Монголдоо байгаа хүмүүс тэр болгон гаднаас ирэгсэдийг амархан хүлээгээд авчихдаггүй. Тиймээс дотооддоо байгсад ч, гаднаас ирэгсэд ч өөрсдийгээ хэн болохыг харуулах гээд мөргөлдөөн үүснэ. Жамаараа бол яваандаа ойлголцоод, байр байраа олоод, хамтраад эвтэй найртай болох л учиртай. Нэгэнт л эх орон чинь юм чинь гаднаас ирэгсэдэд ч орон зай байж л таараа, байхгүй байсан ч дотооддоо байгсадаас зөвшөөрөл хүлээлгүй өөрсдөө орон зай гаргаад амьдрахад болж л таараа.

Би ч бас хээрийн галууны үлгэрээр л явсан, 11 жилд нарны орон ба индианчуудын оронд, нийтдээ 4 хотод амьдарч, үзэхээ үзэж, сурахаа сураад л явна. Зүрхэндээ эх үндэсээ санагалзаж, эх нутагтаа очиж амар сайхандаа жаргах хүсэл тээгээд л явдаг. Гэхдээ түүнийхээ хажуугаар эх нутаг минь намайг хүлээж авах болов уу, амар сайхандаа жаргаж чадах болов уу гэсэн айдас ч бас дагаастайг нуух юун. Анх нарны орноос сургуулиа төгсөж ирээд эх нутагтаа нэг жил ажиллахдаа анзаарсан зүйлсээ индианчуудын нутагт ирээд ажилласан туршлагатайгаа харьцуулаад бодлоо. Хөгжлийн болон соёлын хувьд өөр хоёр газрыг шууд харьцуулж мэдээж болохгүй ч, хүмүүс яагаад буцаад яваад өгдөгийг ойлгох гэж хичээсэн хүний хувьд өөрт тохиолдсон энгийн жишээгээр харьцуулаад бичлээ. Зүгээр л хувийн туршлагаа ямар нэг шүүлтүүргүй бичих гэж хичээсэн тул өөрт тань хамааралтай зүйл байгаа бол хүндээр тусгаж битгий аваарай.

Ажилд орсон эхний өдөр.

Монголд.
Оффис дээр яваад очлоо. Үүдний ресепшэн дээр очоод би шинээр орж байгаа хүн байна гэдгээ хэллээ. Дотогш орлоо, админ болон АйТи-ийн хүнтэй уулзаж компьютер сэтап хийлгэхээр болов. Шууд бэлэн болохгүй болохоор хүлээгээд сууж бай гээд нэг ширээн дээр суулгачихав. За тэгээд суугаад л байлаа, суугаад л байлаа. Оффист байгаа бусад ажилчид шинээр орж ирсэн хүнийг нэг харчихаад л, хэн нь ч ирж юм ярьсангүй, өөр өөрсдийн ажлаа хийгээд л, зарим нь ажилгүй бололтой (аудитын улирал биш байсан болохоор ажил багатай байсан байх л даа) хоорондоо мар мар хийгээд л. Би ч үл үзэгдэх хүн шиг хэдэн цаг суув. Ганц надтай юм ярьж, шинээр ажилд орсонд угтаж авсан АйТи-ийн залуугаасаа очиж компьютерээ бэлэн болж буйг асуув. Болоогүй ээ л гэнэ. Сүүлдээ ч хийх юмаа олж ядаад, цүнхэн дотроо байсан номоо гаргаж ирээд уншиж эхлэв. Эцсийн эцэст компьютер минь ч бэлэн болж, ажлын цаг дууслаа.
Дараагийн өдөр компьютерээ аваад юу хийх үү, хэнээс ажил авах уу гээд асуув. Одоохондоо ажил байхгүй болохоор, өөрөө компанийн сургалтын системээс хичээл үзээд сууж бай гэв. Хичээл үзээд л байлаа, үзээд л байлаа, нэг мэдэхэд ганцаараа нэг сар хичээллэсэн байв.

Америкт.

Оффис дээр яваад очлоо. Үүдний ресепшэн дээр очоод би шинээр орж байгаа хүн байна гэдгээ хэллээ. Сайн байна уу, нэр чинь хэн билээ, юуны өмнө манай компанид орж байгаад баяр хүргэя гээд угтлаа. Бэлдээд тавьсан миний нэртэй энгэрийн зүүлт өгөөд, тэр танхим руу ор гэж зааж өгөв. Танхимд ортол шинээр ажилд орж буй хүмүүс бүгд суучихсан, хоорондоо танилцаад, шинэ ажилчдыг угтаж авдаг багийнхан хоёр өдөр оффис доторх техник технологийг яаж хэрэглэх, хаана юу байдаг, яаж ширээгээ захиалж суух гэх мэт бүх л хэрэгтэй зүйлсийг зааж өгөв. Үргэлжлээд хоёр долоо хоногийн мэргэжлийн сургалт хийв. Бас аудитор хүний ажлын ухамсар, ёс суртахууны талаар хичээл заалаа. Энэ хугацаанд таарсан хүн болгон л мэндлээд л, шинээр ажилд орсонд баяр хүргээд л байлаа. Сургалтын үеэр оройдоо бүгд хамтд хоолонд орж байсан ба хамгийн сэтгэлд үлдсэн нь, нэгэн оройн хоолны үеэр Нью Йорк оффисын аудитын хамгийн том партнер ирчихсэн, шинээр ажилд орсон хүн бүртэй нэг бүрчлэн очиж юм ярьж, баяр хүргэж байлаа.

Анхны томилгоо буюу fieldwork.

Монголд.
Ашгүй нэг юм ажил дээр хуваарилагдах болов. Манай баг 1 менежер, 1 ахлах аудитор, тэгээд би туслах аудитор гэсэн бүрэлдэхүүнтэй харилцагч дээр очлоо. Нэг ширээн дээр намайг суулгаж орхиод, ахлах маань маш завгүй ажлаа хийгээд л байлаа. Надтай ч юм ярих заавар өгөх завгүй. Би ч саад болчих юм шиг санагдаад л, өөрөө ирж заавар өгөхийг нь хүлээгээд л байлаа. Менежер нь арай гайгүй юм шиг харагдахаар нь очоод юу хийх вэ гэв. Ахлах чинь ажил өгөх байх, гэхдээ тэр болтол бэлэн мөнгөний аудит хийж бай гэв. Яг үнэндээ тэр үед бэлэн мөнгөний аудит яаж хийх талаар ямар ч ойлголт байгаагүй л дээ. Хэдийгээр гадаадад онц сайн сураад төгсөөд ирсэн ч ажлын туршлага огт байхгүй бол юу хийхээ мэдэхгүй шүү дээ. Заа ямартаа ч өнгөрсөн жилийн материалуудтай танилцаад, өөрийнхөө ойлгосноор л “аудит” хийж эхлэв. Тухайн үед, хэн ч надад ингэж аудит хий гэж зааж өгөөгүй, тэнд байсан ажилчид ч бас хэн нь ч хэндээ зааж өгдөггүй, өөрсдөө л өнгөрсөн жилийнхээ материалийг үзээд ойлгох нь ойлгоод, өөр өөрсдийнхөөрөө л сураад, ажлаа хийгээд явдаг санагдсан. Энэ янзаараа нэг жилийн хугацаанд хэд хэдэн харилцагчийн тайланг “аудит” хийсэн дээ.
Аан тийн, нэг жилийн хугацаанд би үе үе л ажилгүй болчихдог байсан. Компани хэрэгцээнээсээ илүү их хүн ажилд авчихсан юм шиг байгаа юм. Тэгээд заримдаа нэг орчуулгын ажил орж ирнэ, орж ирэхгүй бол тэгээд л зүгээр суугаад байдаг байлаа. Цалин аваад зүгээр суугаад байх чинь их хэцүү юм билээ, гэм хийж байгаа юм шиг. Тэгээд байж байтал, ресепшэний охин ажлаасаа гараад ресепшэнгүй болчихсон гэхээр нь, ажилгүй сууж байхаар ресепшэн ч болтугай хийе гээд, нэг хоёр сар ресепшэн хийж билээ.

Америкт.  

Намайг ажилд орж ирэхээс ч өмнө дараагийн нэгээс хоёр жилд намайг ямар харилцагч дээр ямар багт ажиллуулахаа аль хэдийн шийдчихсэн байсан. Компани ч дараагийн нэгээс хоёр жилийн хэрэгцээн дээрээ үндэслэж, тухайн жилд хэдэн шинэ ажилчид авахаа шийддэг юм билээ. Дотоод системээсээ хэнтэй ажиллахаа хараад, ахлах аудитор луугаа имэйл бичлээ. Ахлах маань ч хэзээнээс эхэлж, хаана очиж ажиллах гэх мэт мэдээлэл өгөөд, өөрөө машин барьдаг бол харилцагч дээр шууд уулзая, чаддаггүй бол хамтдаа өглөө уулзаад явья гэлээ. Би ч шинэхэн жолооч ганцаараа Нью Йоркт машин бариад явна гэхээс айгаад хамтдаа явья л гэлээ. Эхний өдөр очтол тэр жилдээ намайг ямар аккаунтууд дээр ажиллуулахаа аль хэдийн бэлдээд тавчихсан, шалгах ёстой материалууд эхнээсээ ирчихсэн байв. Ахлах маань ч эхний хэдэн жишээг өөрөө хийж үзүүлээд, яагаад энэ тестийг хийж байгааг тайлбарлаж өгөв. Зөрүүтэй юм гарвал хамтдаа харилцагч дээр очиж яагаад зөрүүтэй байгаа талаар тайлбар авч, яаж үүнийг шийдэх вэ, ямар эрсдэл байна вэ гэдгийг тайлбарлаж өгөв. Дараагийн удаанаас зөрүүтэй зүйл гарвал, харилцагчаас асуугаад ир, мэдэхгүй бол мэддэг хүнийг нь асуугаад, тэр хүнтэй нь ярилцлага хийгээд ир гэх мэтээр явуулна. Зөвхөн бичиг баримт шалгахаас гадна маш их хүнтэй уулзаж ярилцлага хийх шаардлагатай болж байлаа. Би ч төрөлхийн үг цөөтэй, хүнтэй шууд ярихаас имэйл бичихийг илүүд үздэг, бас хэтэрхий хурдан ярьчихаар сайн ойлгохгүй тохиолдол байсан болохоор хэрэндээ л стрессддэг байлаа. Шинэхэн ажилчдыг бас хурлын протокол хөтлөх ажил их хийлгэнэ. Янз бүрийн акцэнттэй хүмүүсийн яриаг бичиж тэмдэглэж авах гэж бас бөөн юм болно шүү дээ. Бараа материаллын тооллого бас их хийнэ. Агуулахууд ер нь хотын гадна байх тул, ганцаараа хэдэн цаг машин барьж явах тохиолдол гарна. Дөнгөж жолооны үнэмлэхээ авчихаад 2 сарын дараа тооллого хийхээр ганцаараа хурдны замаар машин бариад бөөн айдас хүйдэстэй явж байснаа мартдаггүй. Аудитын улирлын үзэр өдөрт дунджаар 11 – 15 цаг ажиллана. Энэ янзаараа хэдэн хэдэн харилцагч дээр, заримдаа өөр муж руу ч томилогдож хонон өнжин их явдаг байлаа. Ерөнхийдөө эндэхийн компани хүний потенциалыг нь тултал нь ашиглаж ажиллуулдаг юм шиг санагдсан. Заримдаа өөрийгөө голж, шантарч, гэртээ харихдаа уйлаад явдаг байсан ч, эргээд харахнээ энэ хугацаанд зөвхөн мэргэжлийн гэлтгүй хувь хүн талаасаа ч маш их юм сурсан санагддаг.

Байгууллагын уур амьсгал болон дотоод зарчим

Хүн болгон л хэлдэг бас мэддэг, Монголд дарга болон тусмаа гэдийж, хүнтэй ч мэндлэхээ больдог. Харин эсрэгээрээ Америкт, хамгийн том босс маань хамгийн сайхан ааштай хүн байдаг. Хамгийн шинэков ажилчдыг ч хүртэл хүндэлж харьцаж, талархсанаа илэрхийлж байдаг. Тийм ч болохоороо олон хүний итгэлийг дааж, бусад нь тэр хүнийг боссоороо сонгодог байх л даа.

Гэхдээ үргэлж сайхан зантай байгаад хүн болгоны толгойг илээд байна гэж юу байхав. Муу мэдээг ч гэсэн хүргэх л хэрэгтэй. Хамгийн гол нь шударга зарчмаар хүмүүсээ урамшуулж, халж, дэвшүүлж чаддаг, тэр зарчмуудаа ажилтан бүр мэддэг, баримталдаг. Тиймээс ч тэр зарчмууд нь байгууллагын хөгжлийн түлхүүр болж чаддаг. Манай компаниудад эсрэгээрээ зарчмууд нь тодорхойгүй, хувь хүн үзэмжээрээ их шийдвэр гаргадаг юм шиг ажиглагддаг. Тэрний бас нэг үндэс нь Монгол хүний өрөвч нинжин зан юм шиг харагддаг. Хэдий сайхан зан юм шиг боловч, хүнийг өрөвдөж ажилд авдаг, өрөвдөж сайн үнэлгээ өгдөг, өрөвдөж сонгуульд саналаа өгдөг. Энэ маань өөрөө шударга ёсны зарчмуудад маш их саад учруулж, хөгжлийн саад тотгор болоод байдаг.

Эцэст нь дүгнэхэд, ажилчид бол компанийн хамгийн чухал баялаг гэдгийн Америкийн компаниуд маш сайн ойлгосон байдаг, түүнийгээ ч ажилчиддаа байнга мэдрүүлж байдаг. Хэчнээн их ажиллаж, ажилласан цагтайгаа харьцуулахад бага цалин авч, стрессдэж байсан ч, би тэр компанидаа “маш хэрэгтэй хүн” юм чинь баяртайгаар ажлаа хийгээд л байхгүй яахав дээ. Тэр л мэдрэмжийг ажилчиддаа өгч чаддагаараа хүнийг татаад байлгаад байдаг байх л даа.

Залруурга:
Хэдий шүүмж бичлээ ч Монголдоо ажиллаж амьдрахад надад маш гоё байсан гэдгийг хэлэх хэрэгтэй болов уу. Хамт олон маань ч маш сайхан байсан, ажлынхантайгаа маш сайн найзууд болцгоосон. Бас намайг ажилд авч ажиллуулсан байгууллагадаа ч баярлаж явдаг. Монгол дахь энэ нөхцөл байдал бол хувь хүний буруу биш, ердөө л системдээ асуудал байгаа гэдгийг хүн бүр л хэлдэг, би ч түүнтэй санал нийлдэг. Намайг ажиллаж байснаас хойш 7 жил өнгөрсөн. Энэ хугацаанд ч маш их зүйл өөрчлөгдсөн биз. Аль болох обьектив байдлаар өөрт тохиолдсон жишээгээ харьцуулах гэж хичээснийг минь ойлгоорой.

30 насны босго

Гэнэт би чинь 30 хүрсэн билүү гэж бодогдлоо. Сүүлийн хэдэн жил төрсөн өдрөө ч тэмдэглэх завгүй ажилласны л уршиг байх, насаа ч мартчихаж. Саяхан л өсвөр насны хүүхэд байсан, амьдралд биеэ дааж ирээдүйгээ авч явна гэхээр ирээдүй нэг л тодорхойгүй, хол, бас бага зэрэг сүрдмээр санагдаж байсан саяхан л санагдана.
Гадаадад өнгөрүүлсэн сүүлийн арван жил, амьдралын минь гуравны нэг, яагаад ч юм цаг хугацаагүй нэг тийм вакум орчинд орчихсон юм шиг мэдрэмж заримдаа төрдөг өө. Монгол харихаар л эргэн тойрноо хэчнээн өөрчлөгдсөнийг, хот маань яаж хөгжиж буйг (доройтож буйг ч юмуу), ээжийгээ бага багаар нас дээр гарч буйг, аавыгаа байхгүй болсныг, үеийнхэн маань гэр бүлтэй, хариуцлагатай, том хүмүүс болсныг гэнэт анзаарах шиг болдог. Харин би 22 насан дээрээ л гацчихсан юм шиг.
Хэчнээн гадаадад сайхан амьдарч, хүсэл зориг мөрөөдлийнхөө төлөө ажиллаж амьдарч байгаа ч, түүнийхээ төлөө гэр бүлтэйгээ, найз нөхөдтэйгээ эх орондоо хамт байх хэчнээн үнэт цаг хугацаагаа золиослож байгаагаа ч анзаарахгүй явсаар л...

Би бол би биш

Би хүн дахин мэндэлдэгт итгэдэг. Тэгээд бодохоор одооны энэ би гэж үнэхээр би биш юм шиг заримдаа санагдах юм. Ердөө миний нэг хэсэг. Гэхдээ би өөрөө бас нэг юмны нэг хэсэг.

Заримдаа би ер нь яах гэж амьдраад байгаа юм, бусад олон хүнээс юугаараа ялгаатай юм, дэлхий зөндөө олон хүмүүс байхад би юугаараа илүү байх гэж юугаараа дутуу байх гэж төрсөн юм бол гэж гайхдаг. Бид яагаад сайн сайхан руу тэмүүлж амьдардаг юм бол? Бид яагаад сайхан амьдрах гэж, сурч мэдэх гэж, хийж бүтээх гэж бусадтай өрсөлдөж амьдардаг юм бол?

Энэ бүхний утга учрийг олохгүй төөрөлдөх үедээ, зүгээр л би бол би биш гээд бодчихоор амар юм шиг ээ. Би зүгээр энэ би гээд байгаа хүний энэ насных нь амьдралд зөвлөгөө өгч, зөв тийш нь замчлахаар үүрэгтэй ирсэн, харин би өөрөө биш. Тэгэхээр энэ хүний идэж ууж, өмсөж хэрэглэж, өмчилж байгаа эд бүхэн минийх биш. Энэ хүний бие ч, хайртай хүмүүс нь ч бас биш. Энэ хүний сайхан зан, муухай зан ч бас минийх биш.
Үнэхээр ч бид өөртөө заяасан зүйлсийн нэг хэсгийг нь эцэг эхээсээ, өөр нэг хэсгийг нь энэ нийгмийн хүмүүжлээр олж авсан. Тэгэхээр яг зөвхөн миний гээд үлдэх юм нь юу юм бол оо? Тэр нь л жинхэнэ би, гэхдээ нөгөө том би-гийн маань нэг хэсэг байх.

Хүнд зөвлөгөө өгөх амархан ч, өөрөө тэр бүхнийг хийх хэцүү байдаг. Тэр үедээ би чинь би биш, зүгээр л өөртөө зөвлөгөө өгөхөөр ирсэн гээд бодоход арай амар юм шиг.

07/22/2014

Сонирхолтой эдийн засаг

          Би эдийн засгийн онолын хичээлд тийм ч дуртай биш л дээ. Хэтэрхий их хэцүү математик яриад, яг тэр нь амьдралд хэр ойр байдаг юм бол гэж гайхдаг. Тиймээс ч арай илүү практиктай ойр юм судлая гэж бодсоор ирсэн. Магадгүй ингэж бодсон маань энэ салбарт сонирхолгүйдээ гэхээсээ илүү математикийг нь чаддаггүй болохоороо зугтаж явсаар ирсэн гэвэл илүү үнэнд ойр байх. Харин энд маш их таалагдсан нэгэн эдийн засгийн онолын талаар бичье. Хитоцүбаши Их сургуульд байхдаа Хорст Хануш профессорын лекцнээс сонссоноо товчлоод орууллаа. Энэхүү онол нь сүүлийн үед ялангуяа Москвад их моданд орж байгаа юм гэсэн.

Шумпетрийн шинэ нийлмэл онол  (Comprehensive Neo Schumpeterian Economics)

          Шумпетрийн онолд эдийн засгийн хөгжлийн гол хөдөлгөх хүч нь инноваци ба энэ нь эдийн засгийн хөгжлийн хэвийн урсгалыг эвдэж, цоо шинэ өндөрлөгт хүргэнэ хэмээн үздэг. Ингэхдээ өмнө байсан хэв маягийг эвдэж, шинэ зах зээлийг бий болгох ба энэ үйл явцын гол тоглогч нь интрепрёнр болон компанийн судалгаа хөгжлийн хэлтэс хэмээн үздэг байна. Хэдийгээр энэ динамик процессийг судалснаар эдийн засгийн хөгжлийг тайлбарлаж болох авч, өнөөг хүртэлх судалгаанд нийт эдийн засгийн зөвхөн бодит үйлдвэрлэл талыг анхаарсаар ирсэн хэмээн Хануш багш үзсэн байна. Тиймээс Шумпетрийн шинэ нийлмэл онолдоо тэрээр санхүүгийн салбар болон улсын салбарын чухлыг мөн онцолжээ.

          Өөрөөр хэлбэл, аливаа улсын эдийн засгийн хөгжил гурван багана дээр тогтдог ба эдгээр нь үйлдвэрлэл буюу бодит эдийн засаг, санхүүгийн зах зээл, улсын салбар гурав юм. Эдгээр гурван баганын жигд өсөлтөөр нийт эдийн засгийн хөгжил тодорхойлогдох ба аль нэг баганын дутуу дулимаг хөгжил нь нийт эдийн засгийн хөгжлийг хязгаарладаг байна. Эдгээр баганууд нь хоорондоо нягт уялдаатайгаар харилцан бие биедээ нөлөөлөх замаар хөгжиж явдаг. Тэгвэл багана тус бүрийн талаар цухас дурдъя.

          Үйлдвэрлэлийн салбар нь улс орны баялаг бүтээх гол талбар бөгөөд энэ салбарын гол тоглогч нь ашгийн төлөө үйл ажиллагаа явуулж буй хувийн хэвшил, компаниуд юм. Мэдээллийн эрин эхлэхтэй холбоотой мэдлэг мэдээллийг дэлхийн хаанаас ч солилцох, олж авах боломж бүрдэн, энэ нь бизнесийн салбарын хөгжлийг улам бүр хурдасган, өрсөлдөөнийг улам бүр ширүүсэхэд нөлөөлж байна. Мэдээллийн эриний нөлөөллөөр глобалчлал хэмээх ойлголт бий болж, улс орны үйлдвэрлэгчид дотооддоо төдийгүй дэлхийн зах зээл дээр үйл ажиллагаагаа явуулах боломж болон шаардлага гарч ирсээр байна. Үйлдвэрлэгчид энэ их өөрчлөлтийн давалгаанд тэсэж үлдэхийн тулд бүтээгдэхүүн үйлчилгээтэйгээ холбоотой шинжлэх ухааны нарийн мэдлэг мэдээллийн чухлыг ойлгон, судалгаа хөгжил буюу R&D-д ихээхэн хөрөнгө оруулалт хийж байна.

 

          Интрепрёнр нь зээл олгогчид хөрөнгө оруулах боломжийг олгодог, зээл олгогч нь интрепрёнрт хөрөнгө олж авах боломжийг нээж өгдөг хэмээн Шумпетр энэ хоёрын салшгүй холбоог дурдаж байжээ. Өөрөөр хэлбэл зээл олгогч болон хөрөнгийн зах зээл нь бодит эдийн засгийн үйл ажиллагаанаас дутахааргүй чухал юм. Санхүүгийн салбар нь үйлдвэрлэлийн салбарын хөгжилтэй зэрэгцээд байнга өөрчлөгдөн хувьсаж явдаг. Жишээ нь, асар их эрсдэлтэй боловч дэвшилтэт технологи, шинэлэг санаа бүхий вентурууд гарч ирсэнтэй холбоотой вентур хөрөнгө оруулагчид мөн бий болсон нь үүний тод жишээ юм. Хэдийгээр санхүүгийн салбарыг тодорхой бус байдал үргэлж дагаж байдаг ч, урт хугацааны чиг хандлагыг тодорхойлох шаардлагатай. Учир нь хувийн салбар дахь шинэлэг санаа, мэдлэг үйлдвэрлэх процесс нь урт хугацаа шаарддаг ба санхүүгийн салбар, хувийн салбар 2 нь үргэлж хамтдаа хөгжиж явах хэрэгтэй учраас юм. Чухам энэхүү тодорхой бус байдал ба урт хугацааны хандлага хоёрын зөрүүнээс болж бодит эдийн засаг буруу тайлбарлагдан, улмаар санхүүгийн хямрал болдог. Тиймээс санхүүгийн хямралаас сэргийлэхийн тулд мөнгөний бодлого болон төв банкны үүргийг дахин нэг бодолцох хэрэгтэй хэмээжээ. Өнөөгийн төв банкны үүрэг бол хэрэглээний үнийг тогтвортой байлгах, инфляцийг бага хэмжээнд барих явдлаар хязгаарлагдах боловч инновациар хөтлөгдсөн эдийн засгийн хөгжлийн үед эдгээр нь хангалтгүй хэмээжээ. Хануш багшийн үзэж буйгаар төв банк нь бодит эдийн засаг болон санхүүгийн зах зээлийн хоорондын холбоог ажиглаж, үнийн хөөрөгдлийг бус санхүүгийн зах зээлийн хөөрөгдлийг зохицуулахад анхаарах хэрэгтэй аж.

          Инноваци болон бүтээлчээр эвдэн сүйтгэх ажиллагааны үр дүнд зах зээлийн механизмийн хэвийн үйл ажиллагаа алдагддаг (market failure) ба үүнийг улсын салбарын мэдэлд даатгадаг. Энэ нь хоёр янзаар илэрч болно. Жишээлбэл, эхнийх нь, хувь хүмүүс урт хугацаанд үр дүнгээ өгдөг боловсролын салбарын ач холбогдлыг дутуу үнэлэн энэ чиглэлд хөрөнгө оруулахаас татгалзах буюу инновацийн боломжийг алдах явдал юм. Хоёр дахь нь, технологийн шинэчлэл явагдсаны үр дүнд боловсон хүчний хоцрогдол үүсч, төрийн оролцоогүйгээр үүнээсээ гарч чадахгүй байх явдал юм. Энэ 2 тохиолдолд төрийн урт хугацааны зөв бодлого шаардлагатай. Татварын систем, улсын төсвийн алдагдлын хэмжээ, тэтгэвэр болон эрүүл мэндийн даатгал зэрэг улсын салбарын эдийн засагт үзүүлэх нөлөө их билээ. Нөгөө талаас улс орны эдийн засаг үйлдвэрлэл өсөх тусам улсын зардлын хэмжээ дагаад ихэсч байдаг (Wagner‘s Law). Тиймээс өсөн нэмэгдсээр буй улсын салбар оролцоо болон тэгш бус хуваарилалтыг үүсгэж эдийн засгийн хөгжилд саад болж болзошгүй хувьчлалын асуудлаас зайлсхийхын тулд Вагнерын хуульд чанарын хэмжээсийг нэмэх нь зүйтэй хэмээн Шумпетр үзжээ.

Өөрөөр хэлбэл нийт эдийн засаг нь үйлдвэрлэл, санхүү, улсын гэсэн 3 баганан дээр тулгуурлан хөгжих ба үүний гол хөдөлгөгч хүч нь инноваци байж, энэхүү хөгжлийг чанарын дэвшил гэсэн хэмжээсээр тодорхойлно гэдэг нь Шумпетрийн шинэ нийлмэл онолын гол санаа юм.

 

          Тэгвэл эдгээр 3 баганыг Америк, Япон, Монгол улсуудын эдийн засгийн хувьд 1980-аад оноос өнөөг хүртэл хэрхэн өөрчлөгдөж ирснийг харцгаая. Үйлдвэрлэлийн баганыг ДНБ-р, санхүүгийн баганыг тухайн улсын бирж дээр бүртгэлтэй компаниудын нийт хувьцааны үнэ цэнээр, улсын салбарын баганыг засгийн газрын зардлаар төлөөлүүлсэн ба ингэхдээ инфляцийн нөлөөллийг хасаагүй болно.

 

          Америкийн хувьд, 1980-иад оноос 2010 он хүртэл үйлдвэрлэл болон санхүүгийн салбар аль аль нь маш хурдацтай өсч, түвшин ч ойролцоо хэмжээнд байна.

 

 

          Харин энэ хугацаанд Япон улсын хувьд үйлдвэрлэл ихээр өссөн боловч, санхүүгийн салбарын үзүүлэлт буурсан байна. Улсын зардлын хувьд мэдээлэл олж чадаагүй боловч, бусад оронтой харьцуулахад ДНБ-д эзлэх хувь нь бага, өсөлт нь ч удаан гэгддэг. Япон улс сүүлийн 20 жилийн туршид “Алдагдсан 20 жил” хэмээх тодотголтойгоор эдийн засгийн өсөлт нь удааширч зогсолтонд орсон нь энэ графикаас харахад тодорхой байх. Бүтээгдэхүүн болон чанарт хэтэрхий их анхаарч, менежмэнтийг орхигдуулсан, ажилчдыг насаар нь ажиллуулах уян хатан бус систем нь үр өгөөжөө өгөхөө больсон, инноваци явагдахаа больсон зэрэг нь гол шалтгаан хэмээн тэд өөрсдөө тайлбарладаг.

          Харин Монголын хувьд энэ 3 үзүүлэлтийг харьцуулахад, үйлдвэрлэлийн салбар ихээр өссөн боловч, санхүүгийн салбар маш сул байгаа нь харагдаж байна. Улсын зардлын хувьд санхүүгийн салбартай адил хэмжээтэй байна. Монголд ардчилал гарснаас хойш олигтой үйлдвэрлэл байхгүй явсаар 2000 он гарч, газрын баялагын олборлолтоор бодит эдийн засаг өсч эхэлсэн. Гэвч ингэхдээ нэмүү үнэ цэнийн үйлдвэрлэл явагдсан гэхээсээ илүүтэйгээр бэлэн баялгийг ухаж зарснаас өссөн өсөлт билээ. Тэгвэл одоогоор Монголын эдийн засгийн хөгжил тогтвор муутай байгаа нь харагдаж байна. Шумпетрийн шинэ нийлмэл онолоор эдийн засгийг тогтвортой хөгжүүлэхийн тулд  бодит үйлдвэрлэлээс гадна санхүүгийн зах зээл, нийтийн салбарыг хамтад нь жигд авч явах хэрэгтэй юм.

 

Монголын хөгжил миний нүдээр

Хөгжил гэдэг нь нэмүү үнэ цэнийн үйлдвэрлэл, баялаг бүтээх үйл явц, харин хөгжилд хүргэх зам нь нэгдэн нийлсэн хүмүүсийн зөв зүйтэй тогтолцоо гэж би ойлгодог. Өөрөөр хэлбэл зөв менежмэнтийн дагуу зохион байгуулагдсан хүмүүсийн хөдөлмөрийн үр дүн нь хөгжил билээ. Энэ тодорхойлолтоос харахад Монгол улсын хөгжлийн өнөөгийн чиг хандлагыг зөв гэж хэлж боломгүй юм.

Аливаа хөгжингүй орнуудын хөгжлийн тулгуур баганыг харахад, олон жилийн мэдлэг туршлага, хөдөлмөр зүтгэл дээр үндэслэсэн үнэ цэнийн үйлдвэрлэл байдаг. Дэлхийд тэргүүлэгч эдийн засаг бүхий Америк улсын хөгжлийн тулгуур баганыг авч үзэхэд үйлчилгээний салбар, хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл, шинэ технологи дээр суурилсан үйлдвэрлэлийн салбар дээр тулгуурласан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, тэд бүтээгдэхүүн үйлчилгээ мэдлэгийг үйлдвэрлэж, баялгийг бүтээж үнэ цэнийн үйлдвэрлэл явуулсны үндсэн дээр эдийн засаг нь хөгжсөн билээ.Япон улсын хөгжлийн тулгуур баганыг харахад ч дэлхийд тэргүүлэгч техник технологийг бүтээн, үүн дээрээ тулгуурласан үйлдвэрлэлийн салбар дээр эдийн засаг нь тогнож байдаг. Хэдийгээр байгалын баялаг байхгүй, газар нутаг жижигтэй ч хүмүүс нь нэгдэн нийлж үнэ цэнийн үйлдвэрлэл явуулснаараа тийм өндөрлөгт хүрсэн юм.

Тэгвэл Монгол улс сүүлийн 10 жилийн хугацаанд ДНБ 8 дахин өсч, эдийн засаг нь өсч буй мэт харагдавч, үнэн хэрэгтээ энэ бүхэн бол байгалын баялгаа ухаж зарснаас орж ирсэн мөнгө билээ. Өнөөдөр Монгол улсын эдийн засгийн голлох магадгүй цорын ганц салбар нь уул уурхай бөгөөд экспортийнх нь99 хувийг эрдэс баялаг эзэлж байна. Дээрээс нь эдгээр эрдэс баялгийг ямар ч боловсруулалт буюу үнэ цэнийн нэмүү үйлдвэрлэл хийлгүйгээр шууд гадны зах зээлд борлуулж байгаа бөгөөд үүнээс орж ирсэн мөнгийг ч ирээдүйд хэрэг болохуйц хөрөнгө оруулалтад зориулалгүй, ард түмэндээ хуваарилан өгч байсан. Мөнгө гэдэг маань өөрөө юу ч биш, ердөө баялгийг хэмжих нэгж байтал, өнөөдрийн Монгол улс баялгийг бус мөнгийг үйлдвэрлээд байгаа мэт.

Тэгвэл Монгол улс нэмүү үнэ цэнийн үйлдвэрлэл явуулж чадахгүй байгаа нь ард түмэн зөв зохион байгуулалтанд орж чадаагүй, юу хийж юун дээр түшиглэн хөгжих талаар нэгдсэн нэг ойлголт байхгүй байгаагаас болсон болов уу. Ардчилсан улс төрийн системтэй чөлөөт эдийн засагтай улс гэх боловч энэ бүхнийг явуулах систем тогтолцоо өөрөө маш сул байгаагаас эдгээр нь жинхэнэ утгаараа хэрэгжиж чадахгүй байгаа юм болов уу. Тэгвэл хүчирхэг тогтолцоо бүрэлдэн бий болоход шинжлэх ухаанч зөв мэдлэг мэдээлэл дээр тулгуурласан менежмэнт маш чухал үүргийг гүйцэтгэнэ гэж бодогдох юм. Өнөөдөр манайд аль ч түвшинд, улсын хувийн аль ч секторт үнэн зөв судалгаа шинжилгээг үйл ажиллагаандаа ашиглаж буй байгууллага маш ховор байгаа нь харамсалтай. Аливаа улс оронд зөв зүйтэй менежмэнтийн арга барилыг нэвтрүүлж, ард олныг мэдээллээр хангах зэрэг зүйлсийг хувийн хэвшлийн байгууллагууд ихэвчлэн хийсэн байдаг.Харин Монголын нөхцөлд хувийн хэвшлүүд нь үйл ажиллагаагаа байх ёстой утгаар нь явуулж чадахгүй байгаа нь магадгүй улс төр болон эдийн засгийн зааг тодорхой бус(тогтолцоо муу) байгаагаас үүдэлтэй байж болох юм. Өөрөөр хэлбэл тогтолцоо муу учир менежмэнтийг нэвтрүүлж чадахгүй,менежмэнтийг нэвтрүүлж чадахгүй байгаа учраас эргээд тогтолцоо муу гэсэн эргэх холбооноос гарч чадалгүй байгаа юм болов уу.

Эцэст нь энэ бүхнийг дүгнэж хэлэхэд менежмэнт муу байгаагаас хөгжилд хүрэх зам тогтолцоо нь тодорхойгүй, зам нь тодорхойгүй учраас нэмүү үнэ цэнийн үйлдвэрлэлийг явуулж чадахгүй, нэмүү үнэ цэнийн үйлдвэрлэлийг явуулж чадахгүй байгаагаас өнөөгийн Монголын хөгжлийн чиг хандлага буруу байна. Тэгвэл миний бодлоор энэ бүхнээс гарах гарц нь товчхондоо, нэн тэргүүнд улс төр болон эдийн засгийн заагийг тодорхой болгох, боловсрол болон шинжлэх ухааны салбарт ихээхэн хөрөнгө оруулалт хийх, хувийн хэвшлүүд өөрсдийн үйл ажиллагаа явуулж буй салбартаа мэдлэг мэдээлэлд тулгуурласан менежмэнтийг нэвтрүүлэх зэрэг зүйлсүүд байх юм.